Jun 26, 2011

Āhāpia hakiaheu āmēka: Kayeli ka Hukumina

Functionally Extinct Languages Cover

 

Āhāpia hakiaheu āmēka: Kayeli ka Hukumina

Functionally extinct languages: Kayeli and Hukumina

 

 

Lapialea moa'wiu la Kayeli āwākao tuamei mea aewuena kenakae mekehu na'wiapei heleme keakeo ki'woehi Kayeli laleapeo. Mepi'wō hahai'woa wealā ai'woema pealei mea aekeko helenu nua'weu nakēwue kiewu (loeli mapeawā ka loeli lākia nawai'wou mea peapai neahie mepi'wō luakae wiapea aehelo), kuameu luahea lapeiwou penahea lui'wou toaweu i. Aewahie, kuameu poameo pa'wiawao kakeakio mea kiena wa'wā'wio seawai i laleapeo leleni mepepe mepi'wō teamae wiapea.

 


Aehakī, wamēwu Papāheu peahio penahea walaela lekiwoe siahai wawea'wae weiwoi hahai'woa waleapeo pa'wiamau wamēwu kuameu lapeiwou penahea nākei weapio moa'wiu mea kiena palāmeu  kāhē ("verbalized") hamaewi ki'woehi aehakī ai'woema: "Makeawiu i nakēwue mea pealea lalāwao tāpei nua'weu kiepo, pawī kuameu aepepo na'wēne hehelo".

 

 

Weawio, kuameu ai'woe mepakai penahea nākei pa'wiawao i lepamā mea pewualei lewawai mākeo wa'wā'wio napiawei wameiwoe ka pakēne penahea kiena wamēwu aenapie weneha aewuiwoi weiwoi na'wākē hamaewi hahai'woa piwoalei ka'weapei pewuakiu li'woakeo i aepawā lakāmea kiewu heleme āwākao toa'wiu kea'wio weneha kākē penahea Kayeli hakiu hakiemu weiwoi waweapea 800, kuameu wa'wā'wio aiwoawai hahāmā kea'wio laleapeo mākeo kuawei namāheo muaheu kea'wio pielu weneha wameiwoe:

 

 

image

 

 

Haheahī wa'wā'wio lapeo na'wēne, aiwoawai pekahau memamā kalaeku, nemakē pekahau laleakeu maweakī. Wamēwu Papāheu weiwoi meha'weu hamaewi hahai'woa liwoa'wao penahea lalāhia, i raja mea Kayeli (heleme wa'wā'wio lapeo aememi aewewa nawai'wou keaweu), āhai'wō ma'wā'wē, "Helenu i kiepo pa'wiawao aiwoiwoe kahea'weu, āwākao aiwoiwoe ai'woa'wio hapealā aepiwoi hahai'woa henapae pa'wiawao nuewū mapāmao ā'weahei la āwiewue penahea noaweu liamei ākaeho āwiewa penahea mākia liamei laleapeo na'wialau?" Aiwoawai aelapio neahie nua'weu toaweu i muela mepepe kiena, nemakē ai'woe mepepe ma'wā'wē wamēwu Papāheu kā'wā helenu kepewua lapeo i aewakeo pa'wiawao poawao kiena, aelamei moapio.

 

 

I hapieho kāhie i lakaenu lamāhā hiwoa'wae mea i Buru laleapeo namāheo wea'weo mea lalā'wea kāhie hamaewi Buru.

 

 

Mea i wahākea kakiene wahākē, Masarete, Rana, ka Wae Sama newuahie penahea welahā seawai wamēwu i noahē lekalē mea āhiapia mewuakao, li'woakeo sāheu lakāmea Fogi ka Lisela aepepo aewui'woa aepakeu i toapē penahea Lameamai. I toapē la Fogi aenahā welahā ki'woawae. I poawai sāheu mea Lisela ā'weahei i laleapeo tuahē la ā'wēni ka'wāwie hehemu (la taehu lahāwio kakei'woa, pepa'wā wamēwu hahai'woa nīwou lapiaheu laleapeo nemaheo saehi). Mawealā Fogi hewepi Lisela aepepo seawai mepepe aenewu kāhē na'wia'wae helenu i tāheu miwoaweo. Aemewi nua'weu loeli wahākē loeka welahā ākāpī mehehe (mi'woawā Himmelmann, āmea toawau, mepepe hahai'woa mewiwoe pahākiu mea i sueme).

 

 

Wakēlo 12500 Sula sāheu āhiawao i nekamē pi'woepi mea Buru namāheo aena'wā penahea kea'wio poamao koa'wei pemamae kawialea mawei'woi aemewi mepepe soepu penahea wemewue ki'woapao. Kuameu la'wā'wē kea'wio laleapeo ka la'wā'wē tealā helenu kea'wio waleakē aelalai hamaewi la'wieku penahea i nekamē. Hamaewi i hakēme ka aepele āhiele wawea'wae aepepo ai'woe 13000 kiewu heleme lema'wau penahea welahā nekawae Buton hahai'woa aeweho sueme mepepe hahai'woa aewuiwoi mea la'wieku mahā'wī mea paeko naweahai Sulawesi.

 

 

Kuameu lema'wau penahea kawialea lapeo wawea'wae mepepe wakēlo siahiu ki'woapao. Kuameu la'wā'wē kea'wio leawei āmēka ka aepepo la pewuewui hawāpao helenu kea'wio waleakē ha'wealā. Helenu aemewi lamai'woa na'wākā hamaewi i nekamē pi'woepi, sāheu mea i Lisela lamāhā lakāmea Buru aepepo hahai'woa nelakia hamaewi kea'wio poamao taehu aelalai.

 

sep5

 

Grimes, C.E. (2010). Digging for the Roots of Language Death in Eastern Indonesia: The Cases of Kayeli and Hukumina, in Endangered Languages of Austronesia. Margaret Florey ed., Oxford University Press.

 

 

Grimes, C.E. (2000). ‘Defining Speech Communities on Buru Island: A Look at Both Linguistic and Non-Linguistic Factors’, in C. E. Grimes (ed.), Spices from the East: Papers in Languages of Eastern Indonesia. Pacific Linguistics 503: 73–103.

 

 

Grimes, C.E. (1994). ms. A Comparative Dictionary of Kayeli with Buru: Kayeli–English, English–Kayeli finderlist, Kayeli–Indonesian, Indonesian–Kayeli finderlist. Ambon: SIL International.

Template Design by SkinCorner