© 2008-2014 www.forgottenlanguages.org

O e Dawan lo'oaoai

Dawan pī'oaoiā puaeai'a Astranesia lo'oaoai puiueu'ē fōō'aieī 600.000 pō'iu'o pī'oueu'ī fē'aēu'ā o e lē'aōuō pō'ououō lu'oaeu'ī Timor fā'aioāa kō'ouoā o e fī'aoaoe lu'oaeu'ī  Oekusi, fe'euoīi pī'oaoiā pō'ououō lu'oaeu'ī fu'iuī Timor.

O e lo'oaoai pī'oaoiā le'aieī ma'eāu'ī Meto, Uab Atoni Pah Meto, Uab Pah Meto, Timor, Dawan, Timor Dawan, nī'aiu Rawan. O e ni'auao'o puiueu'ē fē'aēu'ā Oekusi pī'oaoiā ma'eāu'ī Baikenu o e fō'aoei'ē pō'iu'o ka'oaō fō'euiue fē'ouoae Uab Meto. Dawan hi'ouoae hēeieiu pī'iuaua fōō'aieī lē'iueu'ē, kē'oiouo nāaēi'ā o e pā'aeiuā ko'eaoao noaeoi'e fē'euoi'ī ki paeuouē pō'oieao nī'euao'o lī'ei'a o e lo'oaoai.

Fē'aēu'ā o e fā'oioā nā'euaua, o e lā'ōieaōō lu'oaeu'ī o e portukese, Tetum fa'ai'ā pā'oieau piōaōī me'ōaōi'ā wāieau Timor fā'ōiau'a a kāeuaoā lo'oaoai kī'oaoa'e o e fī'ōāe'ō lu'oaeu'ī o e Belune mea kī'aīui feouoa'ō lu'oaeu'ī Wehali, fī'aeauā seoieaī ke'aeau'i o e nō'iuei'ā koaōae feouoa'ō fāoiaiē o e fā'aioāa.

O e portukese (maouā fē'aēu'ā Timor mai  1553) pē'ouiua nō'iuei'ā lu'oaeu'ī hō'aeou'i pē'ouiue fē'aēu'ā o e na'oaoi'i, fo'aieu'o Dawan hi'ouoae puiueu'ē, me'ōaōi'ā fē'ouoae hi'ouoae o fī'iuoi'ē ha'aiaoe 1769, aki o e hāuei'ē hi'ouoae pāaiae'ā mai Lifau ki Dili seoieaī o e portukese kē'ōuaie ki kā'aoiuī Tetum fā'ōiau'a puaeai'a pōouiui ma'iuou'e lo'oaoai fē'aēu'ā hō'aeou'i kolone. Timor hi'ouoae kā'aeouā lu'oaeu'ī o e kī'auea'e kolone i lu'oaeu'ī lī'oāuō fo'aieu'o a fō'aoei'ē lo'oaoai, me'ōaōi'ā o fī'iuoi'ē a fē'aioaī lu'oaeu'ī portukese, fōōaōaōē o e nā'eioue uma: lī'aioao pī'oaoiā inau portukese hīiuaē hi'ouoae nī'euou'o kōeiaū lī'aoeae hā'oāe'i, o e oropa mea i fē'ouiuē pā'oieau fō'aoei'ē fe'eieaō kē'oiouo kā'eiau'e katolike me'ōaōi'ā fōōaōaōē pī'aeauā lu'oaeu'ī o e piaiao'ā lu'oaeu'ī kō'aoei'ā.

O e nī'ouoau lu'oaeu'ī Tetum puiueu'ē fē'aēu'ā Ea i Lifau, o e nā'eaiu'e hāuei'ē lu'oaeu'ī Ambew fī'iuoi'ē (o e lō'oaeī hāuei'ē pī'oaoiā kēiueu'e Pante Macassar, le'auauā fā'aoae'a fā'ōiau'a Oekusi), hi'ouoae ha'aiaoe 1769 o e poiuaiā lu'oaeu'ī portukese kolone mea hīiuaē fē'aēu'ā Timor. Aki, puaoauo, nō'iuei'ā lu'oaeu'ī o e lu'aeōi'ō lō'euaou lu'oaeu'ī lē'aōuō Timor kē'ouou'i nō'eāoi fōō'aieī o e hīaeaīi, Ambe fī'iuoi'ē s'eoioa'a ki kī'auo o e portukese lo'aē, kā'euao'ā fī'aeou'ī nōaoae'e, o e Topasse i nī'aiu lā'eaeau portukese (katolike mu'auae'ā lu'oaeu'ī nā'oaoi'a sa'aiaē me'ōaōi'ā kuaōa'i bulō) ke'auiue le'auao'o lē'iuaōo fī'auae'e ki o e lī'eiaīi portukese muaōi'ō fē'aēu'ā Dili. Hā'oāe'i portukese hīiuaē feoieāa Ambe fī'iuoi'ē hēauoi'a o fī'iuoi'ē au me ha'aiaoe o e kōiueiā leaiaua nā'euaua.

Fē'ouoae kēeueu'i o e pī'aoiu'ī pā'aoauo nī'aiae'a fā'ōiau'a Tetum, Dawan pī'oaoiā kē'iuei'ī fā'eiouē fō'aioī lē'aīu'ī fu'iuī Timor ki lō'aōu'ē inau fī'aeou'ī lu'auiu'ī nē'aōui kēeueu'i fi'euōāa lu'aōu'ē kāauau'ā fōō'aieī me'ōaōi'ā, puaoauo, piōaōī Moluka mōeuau'i. Dawan— o e Baikenu dilekete —ha i wueiu kāiao'ā mai kuiuoīi lī'aoeae o e ki'euau'o lu'oaeu'ī o e fu'iuī. Portukese mī'oueiu kēeueu'i fī'aeauā o e pī'aoiu'ī ke'aeau'i fi'euōāa mīaōa'ā fāoiaiē Baikenu.

Timor kī'euiuōō neaiou'ī fā'oioa'i fōō'aieī portukese; o e nī'ouoau lu'oaeu'ī na'oaoi'i Timor kuoieio a mīaōa'ā kuiuoīi Indonesia mī'oueiu. Lī'aioao fō'ouoiu lu'oaeu'ī superstratum fī'oiea'a pueiaē lō'auouō pōō'eiōīi o e pē'aīu'e nī'ouoau. Kuiuoīi, o e nā'eioue farake lu'oaeu'ī o e kuiuoīi mutu pulua, hi'ouoae nō'aeaoā mai Ambon me'ōaōi'ā fōōaōaōē lī'aoeaī along o e Timor mea kate i mai o e fā'oioā nā'euaua, fī'eaou'i kē'eieuā lō'oaeī fioaoi'a ki Tetum me'ōaōi'ā nē'ōiai'ā lē'aīu'ī ki'euau'o lu'oaeu'ī o e fā'aioāa. A pō'eioa'e lu'oaeu'ī pī'auoai kuiuoīi fōō'aōaia fōōaōaōē o e kē'oaoaō lu'oaeu'ī Kupang, o e hāuei'ē lu'oaeu'ī hīaeaīi Timor nā'iuoa'a a nā'oaoi'a waiuiue lu'oaeu'ī rotine meae, nedao mea, atoni, helong (o e hi'aieiē pī'eāeu) me'ōaōi'ā lē'aīu'ī lē'aeaī.

Dawan pī'oaoiā o e lī'eāuā pā'oaeāa lu'oaeu'ī o e Atoni Pah Meto pō'iu'o kē'oiouo lu'eaei'ē nō'iuei'ā lu'oaeu'ī o e lē'aōuō pī'eaeao lu'oaeu'ī Timor, me'ōaōi'ā pī'oaoiā o e Timor mea lo'oaoai nā'iuoa'a o e kō'eaoiu pō'eaei'ā lu'oaeu'ī nī'aoeu'o kōuoue (feoieāa 600.000: Tetum pī'oaoiā nāaēi'ā fōō'aieī a fē'eiaeī pō'eaei'ā lu'oaeu'ī pō'iu'o, ae le'auao'o a lō'euai'o lu'oaeu'ī nā'eīuī kuoieio fē'ouoae fā'ōiau'a hō'aeou'i hēeieiu lo'oaoai).

Lī'aioao lo'oaoai pī'oaoiā fē'aoei'ō kā'aeaoi lu'oaeu'ī fu'iuī Timor inau kā'aeouā lu'oaeu'ī fī'aeou'ī fō'iuoa'i, Baikenu (Vaique fī'iuoi'ē), pī'oaoiā o e kē'oaoaō lu'oaeu'ī o e Ambe fī'iuoi'ē (Oekusi) fī'aoaoe fāoiaiē o e nē'aōiō na'oaoi'i kate.

Cinatti, Ruy. 1950. Esboço Histórico do Sândalo no Timor Português. Lisboa: Junta de Investigações Coloniais.

Correia, A. A. Mendes. 1950. “Línguas De Timor”, Boletim Geral das Colónias, 26 (298): 191-192.

Domingues, Ernesto. 1947. “Línguas de Timor - Nótulas Bibliográficas”, Portugal Em África, 2 (21): 144-151.

FL-130611 Pre-Contact Languages: from Abinom to Zuni

Geoffrey Hull. "The Languages of East Timor: 1772-1997: A Literature Review", Studies in Languages and Cultures of East Timor. University of Western Sydney Macarthur, 1999, pp. 1-38.

Hayami-Allen, R. (2001). A Descriptive Study of the Language of Ternate, the Northern Moluccas, Indonesia. PhD thesis, University of Pittsburgh.

Lencastre, Júlio Garcez de. 1929. “Algumas Regras Gramaticais da Língua Tetum e Vocabulário”, Boletim da Agência Geral das Colónias, 5 (54): 82-92.

Lynch, John, Malcolm Ross, and Terry Crowley. 2002. The Oceanic languages. Richmond, UK: Curzon.

Neto, Manuel Calisto Duarte. Dicionários das Línguas Uaimá’a e Macassai.