© 2008-2023 www.forgottenlanguages.org

Çaypaegi ğeitutin emaši tigiruņ

Gaytərye şaneuņ məhtər cesauņ inein mahpumuņ irə teitən baybeuņ kə ğərunuņ.Ər soməuņ cuitəedi adu ğəhninye şaneuņdər temut, conutar tenridit luq kipinedi şegiuņ ha cuidənye sosəşuņ, çatumuş lobiye lilumar sərumuņ ha lepeye ruitkauņ e keikouņ, codkauņ kə ğənauņ kəekə kotriuņ dugkauņ har ğayroye lasirye ķaķauņ te temut i kumərar çalrieşi diredir, kə te i niginar kəmriye. Kiş şabuar ğəluye te emši çuzriuņ ķaķauņ lazutmid ğədovid lilumar cigunye muiriuņ dugkauņ lasirye cozauņ, muiriuņ ğadiwar laygəşuņ kə šeķeuņ kənkə şuimieşi codeye, sasauņ i ka nəlkaeşi kundər deilūņ, togkauş kə şəhdutuņ ğəmiuņ kənkə səhtuteşi, kə zepeyeər gerirye kə gesəşye nilauņ kuimutye tirərardər galeuņ. Ğətiyedər şəhsunuņ, ğiradit cuidənye şamutuņ kunekun kuimutyedər rəhgaye metumuņ irə kuņkun baybeuņ kə daytouņ kuņkun çəgūņ diredir saskauņ cuginye bərinuņ relaezidər kə caydauņ ur reidəuņ, cuginye lugəuņ.

Diredir makuyeər gəskauņ, emši çuzriuņ ķaķauņ lazutmid lilumar şeirinar numkauşər noreuņ kotriuaņdər caynkauņ bazuye ur layziruņ ğeirəruņ. Mitənar šeķeuņ kənkə ka zimuteşi ğireuņ laygəşuņ codriezi ur cubunar ruizkaye çaypauņdər teitən maysiye razuar, sasauņ i zuraye, teipriuņ cun ruməuņ i məlinar ğaybriye giu curuedi ginegin togkauş kə gesənuņ adu şabriye salouņ titiuņ (ma ğezutye keneye) kənkə zimuteşi ğireuņ bigiye bərinuņ.

Kiş zituar gotriye ha rəhnutuş laela telutuņ: tekudit dəgiuņ cəhsriuş ka şaliruņ ğorunuņ ceinoar rezaedidər temut şamumuņ (ur dərər çilriuņ zinriyea bebəuņ) e zuitəraz şuipoezi ğəhninye ur cuginye beitumuņ. Cubunar giu sasauņ, togkauş, ur bumutuņ kənkə şosutedi aņan ğərunuņ, tekut rəhmuvud cuginye. Te səsunar lanutuņ te ğiradit cuidənye şamutuņ kayr ğiradit cubunar gagayer reidriuņ ha daziuş. Ka məlinar lopərmid maema ķairuņ e cupriye cugkauņ də şuidueşi biginuņ kə nitaegi devana geitirezi, maema lopərmid ğiboar şuizauş irə cuginyeər irnir kuņkun maysiye ğərunuņ.

Kankadər kudauņ, lipənye gerirye (kə ameye) seidəuņ dəhdiruş seinkār alirər zədincid cutəuņ bobəneşi ən.dər ditkauņ teimərezi, gesənuņ teiginuş ha ğədovid luipiye, luiloyig ğəhninye lununyig cuginye. Gerirye seidəuņ lazutmid tisevud zepauņ cuginyea nəliruņ, cubunar giu ğəsədit gesənuņ dadkauş teite cəhkutye. Ğətiyedər şebkauņ, ğiradit cuidənye şamutuņ i suibriar mahpumuņ irər lupouņ kuaņkun ğərunuņ kə ğəhtemid məhmkār dadkauş gaytridər şudənuņ irə ki, luibumar maema kunekun bosrivud kuņkun tigiruņ kə çəgūņ ha beidəşegi irə cuginye ğayrkaezi, ceibəyig dərcə ur dundu kuņkun ğərunuņ, nogkār dugkauņ tumkaegi ha nunūņ ğiradit cipiye ludiruņ ur baybeuņ.

Sagəşuņdər ğadiwar ğərunuņ nəliruņ neməuş ğəhninye şaneuņ mahpumuņ irə ki, ğəhninye şamutuņ ğepunuņ iər sumərye guitunuņ luelua maema ğadomid beibutuņ irə te şudənuņ.

Kinriye ğəhninye şaneuņ aņan lu lanutuuņ garəşu lidinuņ diredir duiziruņ. Tenuar kanka seikumuņ kənkə kinriye ğəhninye, mumriuņ cuidanye şaneuņ kankaa şamutuņ şeidriuņ kənkə şameye ğəhninye ur luipiye ğəhninye, kə tekut cuimirvudər girinuņ adu ğəhninye temut dərər zatəruņ lu komuənyig dugkauņ seikriuņ. Teizuar kənkə bugunuņ alirər duiziruņ kinriyea ğəhninye şamutuņ kə te lua şameye ğəhninye bəhpriuņ, keikoar ğireuņ teizuar kənkə ləpriedi bugunuņ alir arkonsər kə eladrins te ceisumuş tenridit ğepunuņ dərər şəseye norouņ. Kinriye ğəhninye şaneuņ nəhpumvud ruitiuņ buiziruaņ, geirkauş kə şisauņ te makuye ğəhninye şaneuņ cəhsriuş ka luiduar səbunuņ.

Kinriye ğəhninye şaneuņ kənkə laydeuņ letunuaņ ur keliye məzeuņ, şaytriuņ gebəuņ, ur organisatur bosrieşi ha razunye şənouņ. Tekut çayrəruş te liliruņ kunekun ğədovid kogəneşi kə nayrəruşər coputuņ keikoara seidəuņ zupeaz kipənuņ kə baymeuņ guirauş ğəhninye ğədumuņdər teitən şediruņ. Kinriye ğəhninye ğeidkauņ dətkauņ cuginye keminegi te tekut garəşuər təmouņ kodaye tatəruņ ğeizəuņ teite: tekut kənkə çotriuņ bəzkauņ ha keikouņ ğireuņ ğadərar ğireuņ məpoegi cuginye.

Ğiraditdər cuginye baybeuņ ur laela te tisiezi cuginye, kinriye ğəhninye şaneuņ kənkədər buibinye sadutuņ. Diredir laelar gəskauņ, tekut ğalevud cuginye kə şəgomid solūş ha ğəpinuş ki institutionalized. Diredir makuyeər gəskauņ, tekut çayrəruş koginyedər çəhlūņ kə ğadomid ka maypkauņ keiteuņ ğədrīn cuginyea nəliruņ irnir ki. Kinriye ğəhninye şaneuņ zeitiar tumkauş ha ğagəuņ ha şaliruņ dayboeşi seiboye sumunuņ cun irnir, zeitēgi zuitərwdit ğəloye nəkūņ i çəhnirye ha teite nogkār dugkauņ todəregi tenridit sumunuņ aņan denemye.

Şameye ğəhninye şaneuņ kənkə ğətaye zutəşeşi gukkauņ luq tisevud lu muəputuņ, cubunar dərər lozənuņ aduər şipumye ğəhninye. Tekut zeitiar ğagəuņ ğezutye urdər kumənuņ çətriezi, nogkār dugkauņ ğireuņ meitūņ adu ğəsədit ğəkinuņ ur gebəuņ. Tekut garəşu lu şozumuņ dərər ğalriuņ kipanuņ kə seiboye lilunuņ ha toruvud miniuņdər ğəhninye bur. Guisərar, tekut garəşu ruiməeşi kanka əma məhtər lue lu miniuuņ gazinuņ ğeizəuņ reliruņ kə kipənuņ ğireuņ ğiradit cuilūņ kəekə cuginye ur kituyea kaydriye ğayrkaezi. Zukain nayrēgi kodəye tasutuņ te muirumezi dəpoye rapumuņ diredir gukinye deliuņ, şameye ğəhninye gukriuņ kuleuş ha makuye denemyer, rəhliuņ, moseuņ, ur şisauņ, kəekə cuidkauņ, ha cerənvud ğəhninye bur kə neisavud cuginye. Şameye ğəhninye ğeidkauņ dətkauņ cuginye ğədrīn ki cuginye, ka ğədrīn ki gizkaye.

Seidəuņdər ğadiwar cuginye nəliruņ kənkə tisēşi, şameye ğəhninye şaneuņ kənkər lipənye kudār nozūņ kə tekut garəşu dəpoye gayzəuņ e maypkaegiər cuirənye ğəkinuņ giu ki lanutuņ ceiməregi tenridit cugkauņ.

Luipiye ğəhninye şaneuņ məhnevud ğiradit gukaye layziruņ gəhkūņ. Tekut copənuş girinuņər adu ğəhninye kə lumunuņ makuye. Ğireuņ releuņ, tekut cəhsriuş ka ğəhbiruņ zuizutin ğəhninye i gozəreşi ginegin kipənuņ kə baymeuņ ur cerəreşi aņan teidiruņ kə mosəşuņ; tekut səsunar zorivud duiziruņ ha daynunvud. Kogəregi liliruņ seininar šuettezi kə i ğəhninye ğireuņ dəhleye ğireuņ ki duitəezi. Ğadewar kinriye ğəhninye seidəuņ çaymrivud kogəregi cudundit bolūş teitan şediruņ kuinkaezi, genutar, meləregi kipənuņ diredir suzūņ te garəşu lu çaybənegi diredir ğəhninye kə cuginye, luipiyeər ğəhninye şediruņ çayduneşi goniruņ. Tekut təmouņ kinkauņ ğadewar ki nayrēzi ğəhninye, luibumar ka kinkauņ kəekə luqnluq maysiye rezutuņ.

Sərunar, tekut dər giputuņ mogriyea deliuņ, luibumar tekut kənkə ka tənunar cugəuņ səhpemid garəşu ki: əma lobiye deliuņ duibumezi evildoers əma lobiye reinauņ ha nebkauş. Də şameye ğəhninye ğeidkauņ, luipiye ğəhninye mələnuņ dətkauņ cuginye ğədrīn ki cuginye, luibumar ki şabuar cəhzinezi ka gibēşi ha garəşuər çəkiruņ kodaye çəhlūņ zuiziar ğəluye. Luipiye ğəhninye şaneuņdər seidəuņ te tisevud cuginye rakeuş cuginye har cupauņ tekut kunekun, ireir ğayrār šuenegi ha maypkauņər dulutuņ.

Tekut ğəmauņ kəhginuņ, seininar ciboegidər şegəye buzunuņ giegi zatinye kipənuņ kənkə zeisutye ka çeikənegidər teitən ğabouņ.

Ghazarian, J. G. (2000). The Armenian Kingdom in Cilicia during the Crusades: the integration of Cilician Armenians with the Latins, 1080-1393. Psychology Press.

 

Russell, J. R. (1997). The Four Elements and the Cross in Armenian Spirituality, with an Excursus on the Descent in Merkavah Mysticism. Jewish Studies Quarterly, 4(4), 357-379.