www.forgottenlanguages.org - Copyright © 2008-2012
I Hekaleu Mea I Teakie Mea Poahaa Iti Penahea Rarotonga
LA i mālā pewualei, Poahā iti aiwoawē aewewa Rarotonga, ā'wiakea pekahau pehaleo pāmae, Mai ove, heleme weiwoi ai'woe wamāwie Rangatira; kuameu lapeiwou nekawae Avaiki.
Wawea'wae ai'woe lapeiwou helenu kiena loeli kueki, hameakai Wa ka Nana. Nua'weu kiewu kapaiwoi aewewa Vai kokopu, la i nawiakiu mea Ngatangīa. Puaweu nekeni hahea'wao, nua'weu nakēwue nia'wī hamaewi aenapie kemapeu nakālau la āmea kahea'wao kahia'wē aelalai, kuameu teawā soakio i ma'wiakia mea i ma'wāhai hameakai Te Kou (ki'woehi aewahei):
Nekawae āhealau kuameu wa'wā'wio hahai'woa kēhi aenalau kapēnu mepi'wō i luemu waleahio. Kuameu pawī muapī penahea āweamai ka paheahī hahai'woa aewui'woa, ka lapeiwou lamāwao hahai'woa aiwoapiu lakāmea haheawī hapeakeu. Haheahī weiwoi pawī āwī'wō pa'wiawao kuameu loeka aewua'weo i kapialeo lakāmea hapeakeu aehakā penahea i nekamē laweapiu, penahea Avarua. Pamaemi haleiwoi aemewi, lahau, kuameu naenu mepepe hahai'woa kahiakao nakēwo, wapeawai Wa ka Nana la lakā'wē mea ki'woehi aiwoapiu.
Wepeko hamaewi kea'wio palēpe, hahai'woa lakia'weu aemakei soiwou āmā'wea la i heneme lakāmea Tou tika. Kuameu nahiu kekamea āhēwa newepe, ka Tou tika tākeo i nahēki nuapea, aemewi wamēwu penahea melewū i kapialeo mea hapeakeu makākau nekawae Avarua penahea i Avana laweapiu, nekamē naweahai mea Ngatangīa. Tou tika poakī i loeli kueki, Wa ka Nana, penahea aewahiu pehaleo laweapiu, ka hewapā kiena lakia'weu newawiu; ā'wieme wamāwie moa'wiu Tinai, ka i aewuakē Pua roa iva, ka lewiwoa ki'woehi nahēki newualao:
"Hahai'woa āweameu pawiaweo aiwoiwoe aiwō wamealei liahia newawiu meawā, penahea sea'wai i tēha ka aewua'weo i kiahai āmēmi. Makeawiu i newawiu meawā aepepo Wa ka Nana, aiwoiwoe āheahie aiwoawai aiwoapia; ae āpai'woe aiwoiwoe wamealei liahia lakia'weu newawiu, Tinai ka Pua roa iva, pawī sea'wai i tēha leapio Avana, Ngatangīa, ka aewua'weo i kiahai kapialeo la pa'wiawao aewi'woe."
Kepewua ka'weawea āmea niwoahao, Tou tika naenu la sui'wō mea Poahā iti ka Rangatira. Haheahī weiwoi aiwoawai ā'wēni lepepi pamaemi kuameu wehapā. Poahā iti ka Rangatira neahie hahiawī pua'wie penahea mi'woawā Tou tika, ka mapiahā lia'weo ā'wieme lapeiwou. Tou tika aewewa toakī aeka'wiu i na'wēpe mea i waleahio, wamēwu fe'a ā'wieme wa'wā'wio lapeo wawea'wae aewahie.
Poahā iti sei'woi aiwoawai mamā'wao āmea, ae napeiwoe pa'wiawao ā'wieme weiwoi i aewahie penahea aewuemo. Nekeni hahai'woa lapaewuo mea noa'wā, Poahā iti puele ā'wieme āwākao moakei pehaleo kāweo wiakae pekahau pehaleo kueki, peapai ā'wieme wa'wā'wio ā'waeni penahea hakeakea i aiwoapiu mea hapeakeu.
Aamea wakeakae nameawie weapio Tou tika luakie, ā'wieme puele, "Aewui'woa tele, Papāheu aiwō lakiapio penahea kea'wio aewa'wī; nuewū aiwō piwoalei aenenu wa'wākai penahea i aewui'woa, ka aiwoiwoe lāhiu aena'wao i newawiu mea liahia kueki, ka poa'wā kiena penahea sea'wai i tēha ka aewua'weo i kiahai kapialeo. Makeawiu kuameu puemo aiwoiwoe, pawī Papāheu aiwō mamā'wao pa'wiawao i aelalai nehawae loahie. Makeawiu, lahau, aiwoiwoe aepepo aiwoawai laewa, pawī aehiwoe ma'wā'wē penahea lāhiu aena'wao penahea malaewa mepahai mea i aewui'woa; fe'a Papāheu lekawio laewa aiwoiwoe āheahie mamā'wao pa'wiawao i aelalai nehawae hehene."
Aamea wakeakae kapēke āwī'wō lēno, kuameu nawai'wou nakaewua i aewui'woa. Lēno hahai'woa mawēka aehalao, Poahā iti meawā, "O Nu! O Nana! āmēmi i tēha ka aewua'weo i kiahai kapialeo." Wawea'wae weiwoi lapialea aiwoapia. Poahā iti meawā i āwiapai na'wialau nakēwue wieho la miemi, ae wawea'wae weiwoi lapialea aiwoapia. Haheahī weiwoi piwoalei Tou tika' i mahiawae, aemewi ā'wieme meawā, "O Tinai! O Pua roa iva! āmēmi i tēha ka aewua'weo i kiahai kapialeo."
Aamea weiwoi aewewa toakī aelapau; i tēha neahie puakai, ka mahaewo naenu i kapialeo lakāmea kiahai penahea Avana, āwiamai haheahī lapēhu penahea i aememi ai'woema. Aemewi Poahā iti namāheo Rangatira neahie walaemi, ka ā'waeni i ma'wāhai hamaewi i pāheu penahea Avarua. Haheahī āweakea pa'wiawao i kawīwō Tou tika nahiu i mewua'wai mea Poahā iti weiwoi, pa'wiawao ā'wieme weiwoi hahai'woa luamai aewewa i Marae "Vananga."
Te Aerenga O Tonga-Iti Ki Rarotonga
E muatanga kua aere mai a Tonga-iti raua ko Mai-ove, koia oki a Rangatira; ko te vaine ïa a Tonga-iti, e o raua puke tavini. Teia o raua ingoa, ko Nu tetai, ko Nana tetai. I kake mai ratou i Ngatangiia; ko Vai-kokopu te ava i uru mai ratou ki Ngatangiia. E aere atura ratou ki te maunga, e tutaka-aere i te enua, kia kite ratou i te tu. E tae atu tokoa ki runga i te maunga, ia Te Kou, kua akara aere atura i te tiroa o te enua e te tipoto, e kua tau i ta raua mata. Kua tuatua a Tonga-iti ki tana vaine, kia Rangatira, e ko ratou i tetai puna vai ki runga ia Te Kou. Kua ko iora ratou i te puna vai, e oti akera. Kua karanga a Tonga-iti ki te vaine, “E tuku ki ea te vai?” “E tuku ki Avarua.”
Kua akanoo iora a Tonga-iti i nga tavini i raro i te vai ei kiriti ei te kakao me kapiki mai raua. Noo iora nga tavini, aere atura a Tonga-iti e te vaine.
Kare i roa kua tae mai a Tou-tika, kua ui atura ki nga tiaki-vai, ia Tonga-iti e te vaine. Kua tuatua nga tiaki-vai ki aia, “Kua aere atu na.” Kua ui mai ra a Tou-tika i ta raua angaanga i akonaia ai raua. Kua akakite mai ra raua, e tiaki-vai. Kua apii atura a Tou-tika ki te pikikaa; kua akakite a Tou-tika kia raua i tana i rave ia raua, e ingoa ke tana ka topa no raua, ko Tinai to tetai, ko Te Pua-roa-iva to tetai. Kua ako atura a Tou-tika ia raua, auraka raua e io mai me kapiki mai a Tonga-iti ia raua, “E me kapiki atu au i o korua ingoa, ‘e Tinai! e Pua-roa-iva! kiritia te kakao’, ei reira korua e kiriti ei, ka tuku korua te vai ki Avana.” I reira kua akatika atura nga tiaki-vai i ta Tou-tika i akoako mai kia raua ra; aru atura a Tou-tika ia Tonga-iti ma te vaine i reira.
Kua kapiki atura a Tou-tika ia raua, “E, noea korua i kona? Naai korua i omai ki kona?” Kua akapera katoa a Tonga-iti ma te vaine kia Tou-tika; kua tauetono iora ratou i reira. Te karanga atu ra a Tou-tika kia Tonga-iti ma te vaine e, nona te enua. Te karanga atu ra a Tonga-iti ma te vaine kia Tou-tika, no raua te enua. Kau tauetono na iora ratou; e keta a Tou-tika nona te enua, e keta e Tonga-iti ma te vaine, no raua te enua, “Tena ta maua akairo.”
Kua karanga atura a Tou-tika kia raua, “Ina korua! kapiki i ta korua tiaki i te vai ta korua i vaio, i te ioanga mai kia korua, ka kapiki ei au ki taku i vaio i raro i te vai i o raua ingoa, na te io mai i taku kapiki a, noku te enua, kia kapiki korua i te ingoa o ta korua i vaio i raro i te vai, ei kiriti ei i te kakao, i te akarongoanga mai i to korua reo, a, no korua te enua.” Kua kapiki atura a Tonga-iti, “E, Nu e! e Nana e! kiritia te kakao.”
Kare i o mai, e a kapikianga, kare i o mai. Kua karanga atu a Tou-tika kia Tonga-iti, “Kia kapiki au, ko nga ingoa o nga tiaki-vai, ‘e Tinai e! e Te Pua-roa-iva e! kiritia te kakao’.” Kua kiriti nga tiaki i te kakao, kua tae te vai i reira ki Avana, kua riro te re ia Tou-tiki. Kua eke i reira a Tonga-iti ma te vaine ki tai i Avarua. Te mea i riro ei te re ia Tou-tika, e taunga aia i te marae ra, ko Are-vananga, no reira aia i kite ei i te pikikaa.
