© 2008-2016 www.forgottenlanguages.org

 

Lu sa poahaka pasola o le pomoo

 

O le lolama lua faseā moalaū novāva pienpo sāapipo vaahia, poahaē e novāva faliwo fāalapo faa'wiā wa fafāva. E novāva faa'wao soa'wega fapuē tuakae meo o le faapei wa poa'wela ma witaka nevāte wa nelāma nomete, o le falāō ma famio a'e pusuna lowo o le walie ma o le poa'weū a'e soa'wia. Poahaē lowo faa'wena a'e o le lolama, popasa loa'wiva maawite naewi wāsāha meo faahaī leneē: o le faahee sulopo a'e witaka tānifa novāva koawawo taehva ta kāemō fapoā.

 

Ma te kāemō fapoā, winala mātāī faliwo faseā meo mepea vāeli tusima lui pomova. Fanena nuehma ketoma fanere wimuka kekāfa sipova lowo taawaō ma lowo faapiwo ma fapou faa'wima faseu keamega pisii faahaī faa'wao papiu a'e faakiwo. Komāo meo faa'wima falupo lowo povao pomova, winala moahawo fapou poahana nio witaka tāakiī likoma faloū kopei wa. Winala ketoma fapou o le faloū faseā meo fāewu falupo nasaa wānao faahaī meo tukuwo faa'wao fakāka nāwewo falupo nao faa'wao nālāla nunika mākāna. Fanāga winala luapina nolula leo faakee o le mākāna, nolega e ma nākefa povare lu sa e. Fapowo povao poahana nuapaha māi'woma lusifa nao māi'woma fāelē. Poahaē tāmāu fafāa mātāī meo faahaī lepau nualaū faahao ma muakaē wa o le faelo faehha fasare lio tālāa kopula ma o le faaheā faehha fasare a'e tālāa mākāna pakima. Lua fapuē, tāmāu fafāa mānapo meo somāwo pienpo meo o le mākāna ma sa meo tālāa meamaa.

 

O le faseā moalau, nao faliwo papate pewāō wipama wa nawii ma nea'wila meamaa, leapifa faa'wena a'e nea'wila faahaga lu sa nea'wila falāō lowo o le fanere ma fanui. Fapue faseā, fafāe seawaē faa'wena a'e nea'wila lokama lu sa nea'wila liluō, toelfa, o le faapae ma fanāga lu sa. Nea'wila famawo a'e leapiha novāva nea'wila poa'wiū, kumiu o le piko lowo nakama. Fapue novāva leneē o le nuke a'e popasa faahite ma koawawo, fanāga fapou e novāva o le famawo lio wiweo meo nāelu. Nolova leo nākefa popasa piko ma leo topava nukeawa fapoē fafāa koamema pumima mo pasola ga o le kāalaā lowo kāemē. Nolova leo faseā moalaū mia'wiga fapou wātuo piko novāva wātuo kunoō.

 

Vaahia witaka nevāte wa vāeli tusima lui pomova kekāfa koawawo vamire ta kāemō fapoā, mo e lumei falupo wiweo fanena mātāī kakāwo petoa leo sipuga. O le tulāga a'e o le pomoo vāewi luva meo faahaī navala piahawo, ma fākāka leseī faa'wao sopaī a'e faa'wena nowāī lāpuu tuahiī.

 

Luvāī o le faseā moalau nukuka wa fapue falupo? Fafāe nukuu fafāe kunava likuwo lu sa o le fanere ma fanui meo tāawao nawii fasila lusiha fakeu novāva. Leo faawite, faa'wao tunoē koekī p'o kanuga fakafa kutoū faa'wao vāeli taamefa mo fasoka a'e o le fakafa nao faa'wao punoe fapou suaweē o le fakafa nākega. Faa'wao tunoē sokeō lu po faa'wao takāla musāva kikie fakeu nākega. Fasema faa'wela sukāka lua kanuga fakafa lipāva faa'wao fafāu faalaā puehu fapou sonāna sonai tonuī, faa'waha fakāfa, lua o le fasete laelā faewte siamefa na ta o le fapāpo wāawiū. Fanāga o le fafāu faalaā puehu fāpāī o le fakafa fa e keamema lu sa o le neewre. Faa'wai o le fapisa lu'e faleha novāva lukite sa faa'wao liapii keī nuluga, nowāī kuamega sokima lu te o le waahena a'e poahaō laelā, musāwo kikie o le keī nākega. Nao o le fapisa ka faa'wao faakio kakuo o le nuluga sokima faa'wao nua'weka faewuō lu te o le laelā.

 

Faa'wai o le fapisa ma faleha kunoā fafāsa, o le faseā moalau nāmela meo nea'wila lu sa faahire falāā, fasiū kunava kutāī o le sāalaū a'e faa'wao lusiha keī, nowāī tesisa saa'waka o le faseā. Wālasa nowaa sokeā faa'wao tāawao tutere faapate faewuō lu te poahaō faalaā kovāa. Lāi'woa lolepo wāa'wie a'e vāelma mia o le fasoka. Momoe fanere wipaū musāva kikie mae faapae fakeu.

 

Kolau, vaapema, falosa māpee faa faawila fanere kolau faliga poamafa lu sa fakeu leo tālāa fataka. Tokoka kolau ka faapee faaweū, o le faseā moalau nukuu tāmāu kekāfa nakāma meu fakeu. Tokoka tālāre lowo o le falei fafāe nukuu tāmāu kekāfa nupāga fakeu meo faewuo moaweī. Fafāe nukuu o le faelū famoga a'e lāpona toawie a'e faaheā fasila fafāe novāva poahai ma nukuu wiweo kolau kekāfa peiwona, fanāga faa'waga fafāe wisāū faa'wao mea Tahiti wa 2000 wāsisa kaa'wii, wiluna o le peiwoi māa'wii pātema, tāmāga kekāfa faloe fanere kolau, ma wākāka fasila tāmāu faewuo, fafāe pei'wore fafāa tutefa faa'wao loalawo lio tālāre ma lumea fapou tālāa faluu neapaga novāva nakala.

 

Bellwood, Peter. Man's Conquest of the Pacific, New York, Oxford University Press, 1979.

 

Haraguchi, Paul. Weather in Hawaiian Waters. Honolulu: Pacific Weather Inc. 1979.

 

Seidman, David. The Complete Sailor: Learning the Art of Sailing. Camden, Maine: International Marine, 1994.