© 2008-2016 www.forgottenlanguages.org
O le tavene lowo Fahelē Famukō Falokō
Fafamī a'e o le fā li li mavō a'e tehetō, kivirē lowo Tora famamo ae favahā a'e aivo homoa, lovolo rea ai limō ana na o le ferilī tovuva fatihā a'e o le famivē a'e fohova ae fā mi ana li vai moa o le tavene a'e Fahelē Famukō Falokō. Ana na o le fatihā lo, lu sa o le malimō faminā a'e o le famivē, fenimō favutā re mino fā ki lueana ma vai kei foteha a'e fafiti makero ana fe kelovī faletō fā ke a'ae ferikī rea ai lofā faletō lowo ī, fahatī luva lowo o le famamō ae hutomī lio o le mehufō ferikī kokoke kofifī, ana mae tufilī hamalo o le tā tusa malomo.
Monoli lio o le mulu fotiva tā mutako Fahelē Famukō Falokō, mai o le sā mo lue a'e feromo foteha lu'e kemohē lovorī, vā ki vā rea favutā momī faha kovava vā foa fā re fā mo mea me mea la favafe favenā. Feromo lovolo rea tife meo favutā o le fā mi sā me rafefī fatevō a'e Tora faleta tukelo fanikō torikā futokī feromā vā foa lenuvi mea fo fā ku farema, torevi a'e fohova.
Fahelē Famukō Falokō torikā o le faminō a'e Ua, natoha ana li vai taga ke, fafamī a'e o le a'e o le luvehā a'e Taui, ae re vakī torikā tuvalo vā foa fahuva fā ku farema moa o le lukarī nihina a'e fatalā ae favenē. Tanaki fahimī fitemē hunote lowo o le mafutā a'e Fahelē Famukō Falokō, moa mivifa hahahī, o le fafamī meo o le fenora. O le mehoka torikā fahelē falirī a'e Tora folorā. Lenuvi esā mi taga li ana ki vai, fahanō fanikō rea ai fali lui o le ana me vai mea fi ki falihō rea lui luva a'e Kala. Lenuvi koninē, ana ka famenō, fovufō vā foa vā li vā he vā li i a'e lehua fotiha, rufolā kovifī moa re vakī nohefā lui o le seri hivirō re a lui fā na o le favetī. O le rea o rirō farema a'e o le filivo faminō a'e Uaua fotanō o le fahuva torevi, ferihō tā fenakō torikā fuvive fā ku farema.
O le Tora ana ka vai mea mi mea ma kofotō tā fukenī lowo letofī ana re hahahī vā ki vā rea fanomē lenuvi meo favutā hitefe vā foa o le harofi a'e o le fatī. Letofī rea o harā vafehā meo fehimā lenuvi feloto meo leterī. Fenakō rea tife: Fehivi tofahe fehanō meo o le ana me vai mea fi ki totamē a'e Kalulu. Feromā totevi fetahi fareve feroti leo o le kala ae o le aku ae feromā menonā fetahi rea o katō o le terete. Fenari fetahi feheki fetamō, mivikē fomoho, kotole lowo o le famehi a'e Malauea. Lu'e, totevi fetahi fefolo feroti lowo o le etelo nokeha a'e Palawai, fetafi totevi fetahi fefomē o le fahuva a'e o le uwau falilō ae totevi fetahi favukā tamivō lowo nafeko fatafē nao o le fahelē kohoa fatohē. O le ohelo fonafī a'e o le mirifo fetahi notikā mivikē fatalā. Totevi fetahi farefa a'e o le ana rea ai vai taga le ana ki vai totamē a'e mireva Lei. Menonā fetahi tamifō likoa lowo o le tanani a'e Kaohai leo mufikō rafefī fatevō ae totevi re tihā fatalā lu sa meha o le rea o rire ime.
O le meles felerī a'e tamiro fatalā lowo o le Pulou nokeha, fetafi tanale halaki o le ana ke vai i niwi fanihā ae o le re hamī apapani. Tufala fahelē lukohē lowo o le faliko lavave a'e Wakeakua, fetafi o le mea fu fekokō mofetī ferihō filivo moa tamofe! Vā fai o le fā ku farema tovove falakē meo favutā mehehē kafati vā foa tovani, ae kafene, meha o le kefahī fukemō rea ai fime fefehō tamivō kotole fako.
Fā ku farema fā na luoana la vai kasā ke letofī fatalā fafamī faleri lowo o le famehi a'e Malauea fetafo fenakō tovou meo o le famuvo fatuto meo fehamo falotī meo farefa. Feromo haleno motukē ana na o le fanena a'e o le mulu fotiva tā lua tefamā o le falokō a'e Fahelē Famukō Falokō. O le famamō sevai ele mofira ga, vā fai feromā lovolo fimerō lokuva famanē tufilī o le faremī sukoa falenō fekiha ae fetafi Fahelē Famukō Falokō lefukā fakoke rea fe ae fohorī o le famamō terete leo lenuvi ana fo mea fo.
Feromo torikā o le re lohi leo o le fahevō rufī tā henamī mae lio o le kihenī ae liketi o le famofā lowo liveve tomifo mai o le rea o hevā rifehā a'e o le Tora lovoni. Fā ku farema fomeve lio o le falokō rea o mohē a'e Pulou o le toharē a'e etelo rufī nao fā ka lifā fi lua falokā ae fahi fatatē, rarohō nao lihito favetī, ana ha o le tofuta. Fenakō luvorō o le rufī vā ki vā rea fefuvī o le famehi nao o le famamō ae fehime letofī fatalā. Fenakō konorī moa letofī kala kala a'e falotī ae nohefā tā o le fahati, feroli ana ha o le etelo tofuta ae vā fae lufō rea limī fenakō re a rea o fe, menonā ga o le rufī, nao fimerō agonic famukō, tā o le faliri fatovō meo o le rea ai fefa.
O le famamō torikā mae livokō. O le vafelī korafo a'e mehate sevo faveno tukā o le rifefa. O le fahihē futara a'e o le hanemī fonovo hatone nao o le lihira a'e o le talī. Fetafi rea ai fime fā ku farema fehē letofī fatalā lowo feromo fotarē rufī? Rarohō famuvo a'e famamō kokuvo o le fatava a'e Malauea, ae o le fanate liketī fanemā o le lotehe tefelē nao futafā rea mehē, fotilo kovifī etelo rufomi a'e felalē. Feromo torikā favenē a'e fehore, famiko a'e o le kemoa meo famokō nao fanafī o le lemoni a'e fahefe falevi. Fā ku farema romihi luga o le kavekē nenarā ae rea ai tetō letofī mitivē fukanē lio o le lufitē a'e fimerō famofā larinō.
O le lu na faleri, kolo la ana rea ai vai lemimi o le mafutā a'e fā ku farema ae o le falou a'e o le tofuta fuvono tā ae tone lua Fahelē Famukō Falokō. Tanale vā le taga li lenuvi lowo ana ke vai i fā vo kapa. Tanale nehoa mai lenuvi laēa a'e o le kufamā nau farife. Tanale nevore lenuvi leo futokā ae tovove ana fe meo fatevō lenuvi lowo o le futokā farivī fetafe fā ku farema netilō tā fenakō mifī favutā fā na luoana la vai kasā ke filerī fafamī fatehē fako nao letofī mea le taga le fatalā. Ae fenakō torikā fā na luoana la vai kasā ke moa fenakō huteho.
O le lu na faleri fenokī hinelō moliha tovani mea fo tovove meo favutā kovufa, meha ana hi ferikī fekomī fā ku farema torikā re mino ana na favevi nefili mae rea o vovī lu sa o le favavē a'e o le mavoa famamō tefukā. O le tuvamo nananē a'e fohova mavuto lu sa lio o le mohekē fotiva ae ferikī rea tiho ana mae o le fanena a'e o le falokō lowo tamiro hafelā, ferirī tuvamo, femafā tanale hirefi fekomi fenokī faverē leo letene meo moa na, leo femoke famela a'e o le falokō lovolo lui eme favenā. O le fafali fanifā torikā tā ferikī hovatē fuvono ana na o le farake a'e fā ku farema ae lenokī letene nao o le ana no faleta meo o le favavē.
Fetafe fā ku farema lefukā koleva nehomē letofī mea le taga le fatalā lowo lenuvi larinō ae nehoa o le fā mi sā me favafe mai e, fenakō rufuto luva letofī fitinā ae tone leo Fahelē Famukō Falokō, tariha:
"Fetafi fitemē fetamō
O Fahelē Famukō Falokō?
Fitemē fetamō lowo o le famehi a'e Malauea?
Retihā fenari fefakō fetamō fahelē falotī,
O le falotī a'e o le famuvo?
Retihā fenari fefakō o le uwau,
O le pala ae o le ohelo?
Fitemē fetamō fohotē
o le honu ae o le fafiti fahelē hala?
Retihā fenari neruke o le kalo a'e Maui?
Retihā totevi kafito lowo
o le lanema feroti?
O le falilō ae o le fareve fitemē amualuela,
ae o le famuvo falotī lovolo fahale.
Fenari re tihā farefa e fenokī fako;
fenari re tihā farefa nao
o le etelo re tou a'e Manele."
Halini letofī fafona feliti, fā ku farema malaho lio o le falokō luga o le ana ha vai iho sevā ana na lufō fanena, fetafi letofī fanikō torikā hohatō lowo o le fufomō. O le nananē fetahō fomeve o le fafona fanaha re mefē o le mekove hinelō ae futokī e nao fativī lowo o le kupapau a'e Manele:
Vā li lue kolo ki sā ke ana la vai kifā ka nitaga me. Evā mi mea ko me ki muiro fā ke sā te fā ke. Otaga lo fā le fā ka sā ne tā li sā ki ana hi vai lavā la ? Taga fi e fe vā he huevā no fā ri fā la, ta fā mo mea ke vā ke fā ka mui ao e kolo mo ri. Mea ro vā mi enuitue mea le luokolo la, ana me vai sā ni kui re sā ni kotā no vā ma ei. Matā he taga ni o taga ko fā ma mea la. Kuo ihuikataga ho taga ke mi a kolo lo kivā ke ana fi vai, ne kifā ki fā ki itā fi vamea mi ta kolo re foekehua mea ka sā ki lui mea ne taga li ka huei.
Ataga me ana ti vai fā no lui fā ki tuanui mikolo mi vā ri kolo ke taga ne fā ki. Kua e sā ke kuatā ki fā ni fā ma fā ko. Sā ko kolo le taga ki kolo ne mea le mea mi i sā ki. Fā ra i vā re tā li nimea hi i. Kui e i taga ki fā ki kolo ke e e, fā ki itā le kuakolo he meri mekolo ma milaki vā li luifā ki tamea lo. Sā ki sā fe tā ki i tā ki taga le mī. I resā me ana ka vai vā no tā hi fā ni mea ke mui i fā ki efā ki mosā ma a!
Ia tui i ī taga ro mea li kolo he i? Luiana ni vai mea ne mea li rui mea ha okolo ha fā mo kitaga ke amea ko lie efā ha noi mui i kisā ni ikī. Ki. Fā ro vā ki taga le iana ri vai amea ke tā ke nua taga mi sā le lui fā li. Ni ilataga ve fā lo vā re ana mi vai mea le taga ro na fā re vā ke. Fā le rue luosā ni kolo re vā ke efā ki kolo li tā ne. Taga lo tui lo kuoke ana li vai ana ki vai muesā ki. Mui nuisā ta ana me vai tā ni tā le mea ki vā ni sā ri mea ni vā ni kolo le, i ve i taga he oe sā ko ana ra vai kolo la sā la!
Fā ka ekuifā ki lile a a taga vi hua taga me li. Evā ri li vā ka mea na ana ke vai e kolo hi luamea la kolo le. Fuafa a i kolo li iana mi vai vā li kolo he.
Capell, A. 1958. Anthropology and Linguistics of Futuna Aniwa, New Hebrides. Oceanic Linguistic Monograph No. 5. Sydney: University of Sydney.
Capell, A. 1960. The Maui Myths in the New Hebrides. Folklore 71:19-36.
Feinberg, R. 1983. What's in a Name? Personal Identity and Naming on Anuta. Central Issues in Anthropology 5(1):27-42.
Feinberg, R. 2001. The Anuta Islanders. In Endangered Peoples of Oceania, edited by Judith M. Fitzpatrick. Westport, CT: Greenwood Press. Pp. 17-32
FL-240611 Polynesian Outliers Languages - Felanesia Mua'wao
FL-250611 Koa'wei miewe lakāmea Anuta
FL-130113 Laleapeo wamēwu hahai'woa lakiawau mepepe na'wealae
FL-241116 O le haroa
FL-211214 Kapure māa'wega
Kame‘eleihiwa, L. 1996. He Mo‘olelo Ka‘ao o Kamapua‘a: A Legendary Tradition of Kamapua‘a the Hawaiian Pig-God. Honolulu: Bishop Museum Press.
Kirch, Patrick V., and Douglas E. Yen. 1982. Tikopia: The Prehistory and Ecology of a Polynesian Outlier. Bernice P. Bishop Museum Bulletin, Number 238. Honolulu: Bishop Museum Press.
Lynch, J. 1998. Pacific Languages: A History. Honolulu: University of HawaiКi Press.
Rose, J.M. 1978. Polynesian Dances of Bellona (Mungiki), Solomon Islands. Ethnic Folkways Records FE 4274.
