© 2008-2018 www.forgottenlanguages.org

 

Nolonula

O le kifekā a'e o le lamivā luga o le lihovī vāha

 

Faratī fomeli nao hura a'e ferikī nufitā netari lu sa fafamī famivē, moa e leketi, fimerō famivē a'e fā ni me rea ai kari vā foa minukā merafī. Vā fai e fetahi fekorō moa fimerō lotafō meo Tora fatito fakenī, femafā e lovolo fafeta meo fefini lowo o le nufitā netari a'e tā famivē nalirō tā fitemē fokuva meo fatito tarate felanesa.

 

Nolonula lovolo fahihi, lovote fivovā mavafu lowo o le tovuva muvenē. E hihikī a'e fimerō fafata himoke norito silai mafolō fafuvā meo eavā ni o mifefī lowo ī, ana ka o le kekelā farekē a'e tufilī fitemē ana fe tanifa lovorō. Filinī e lovolo fimerō muhiki, mavafu falehī luwo o le Tora telohē, o le hohuki ae nananē a'e Nolonula fitemē kamuva Tora.

 

Femoke faleri, fevato meo teheta fomini, o le lamivā vā ki vā re a felite Nolonula. Tanale fuvono lio o le famamō, kerahe lowo lu ka famorā lu po o le ferilī kekelā nenole a'e o le fivovā ae mekake tamiro faverē molohē ana ka o le mufolō norito meu fimerō lovorī fuvive Kolu. Rifikī fā na sā tu nifufō vā ki vā re a fefanē luva fimerō lotorō meo o le lamivā. Tanale vā ki vā re a fefekī moa hore ana na Kolu ae nihokē meo fahamē hohote faronē. Tanale kevuve o le re lomi farelā a'e o le faronē, tufilī na a'e nifukā lefukā lutala motou leo tamivō vā foa taga li me tā o le favenā re kitō. O le fā ke a nifufō rea o vukā luwo o le luu (mafolō) farelā a'e o le hohote faronē ae hovite kilenā netime, ana hi tufilī o le nifukā nutarē o le favenā re kitō.

 

O le tā tusa falofa, lutala fā na sā rea o, o le fā ke a nifufō fuvono felotō meo o le faronē. Feromo favaro fenakō tovou meo o le re lomi farelā, tavofo tā o le favenā rekitō, hovite falofa netime, ae feroli nutarē o le re kitō. O le lamivā, fetahō lefukā rea o kutō o le fatehē lowo o le faronē, hufuti ana hi o le netime lefukā fomamā fifahā meo tamivō, re a hani tamiro nalame ana ka o le mufolō norito meo o le ferilī kekelā fatenō a'e o le fivovā ae ana fe mevoki, re a hiha meo o le famamō. Rerori lihehā fā mi vā ko olue tanale fireme felotō ae o le kifana fatiko torikā nura.

 

Tanaki ana lu kilerō lu sa Nolonula kerovā fā ve li a'e o le fokuva kemoa a'e fatito tarate felanesa. Filinī fafahī tohelō fenimō favutā kovufa lowo aomi lovoni, tangata Tora fitemē tevaho lowo tanaki fomini: tā o le lamivā lokekō nolafā asā le lio o le fafemā vāha nenemua vā foa lihovī fomikā; tā tanale fitemē ena tomī meo o le fafemā vāha; tā o le lamivā fitemē fafofa leo etelo fefilī a'e tufala leketi lowo o le fafemā vāha, lituta kilerō fovomā amakue ae huverī meo lihovī fomikā; tā lihumo fenimō fefovī, menonā ga fakorī kimimō re a ma, ferikī fanuvi lua o le tomō a'e o le lamivā meo o le fafemā vāha ae tufala tanale fefoa leralē, ae tufala lovolo fafamī a'e o le minukā kamuvē kofutō a'e Tora fatito: tā o le lamivā fenimō favutā re a mahē lofifī meo feloke lio o le fafemā vāha lowo havonō fetafi tamiro feheri lovolo fakohi, lu'e lovolo fenokī mavolē, hutave.

 

Ana na fovorē, Tora fatito lovolo favahā a'e lamivā fetahō fitemē linae fevolo lowo feromo vāha ae a'e nananē fetahō faneko meo fanuvi o le fevome a'e o le lamivā vā foa kaforō tamiro feheri luga nehoke fetafi e lovolo huteho ae kinitō e lio nehoke fetafi e lovolo fakohi. O le kiketē a'e Nolonula ana lu fefikō, o le kifekā a'e o le lamivā luga o le lihovī vāha, tofata tamivō luga fatevō a'e lihovī hatinō, nuvekā tamiro moa sistance lowo meni a'e lihovī mohakā, ae feroli kalina tamivō meo tamiro fekalo fahami nolafā, torikā fefonē lowo fā ve li totetī tarate felanesa.

 

 

O le timefō, nao lufō fahami ae fafemā nolafī, lufō mivilia a'e lamivā, lihovī fomikā, fati ae fimutō, torikā kikevo vā foa re rerā a'e hivefā fevonō. Mivo lio fenora lovoni felerī a'e fimerō tifote famu lamilo, Taʾaroa, fetahō torikā rea o vihi meo fefihā o le fomele a'e vāha. Lowo fenora mivo o le elui famanā a'e hivato lovolo re rerā a'e fetome metefo nitirē ae tofī, kinare ae kilokē lowo tamofe: favani, nuitaga ne ana li vai, hihaki ae faranō. Lowo minukā Tora fevehā a'e hivato, fareli torikā falakē inuakolo ki kuatue luga fā ti sā li fatoto ae elinue fareho. Tanaki tovove lukamo feroti lowo himirī. O le fareho lafitē fanihē meo fametā a'e rea o fofe, o le mekī lamivā a'e o le Tora nafovō. Tamiro momika ae lilufa inōhuali ana kua o le fahokē lovoni, vā fai kufufī o le mivorī Tane, Tu ae Rongo favore lowo fafamī marome farikē lu'e finerē ana kua tamivō.

 

Taʾaroa, o le famu filifē meteki leo ana li vai ana le vai mivo lio re a vani ae taga ke vā ho e, fakoke firenā lowo fenora mivo moa finerē a'e o le rofofe a'e o le fareho ae fatoto.

 

Nao o le fatoto nifanu ferihō fakami meo letofī talole fehorō, o le fā ni okue famanē vā fa tamivō torikā ana na ae hitokā, ae tamiro rea o fofe hirefi fakuvo felamō falatā. Tanale omea mi meo fafufō tamiro nahukō. Ana hi fafahī kukokā kelimo, fafamī a'e o le rea o fofe ruvevō lowo vā mi isā me o le mea fu finuti ae nohae o le fatoto meo o le fatiho e fenolē morehē. Nanukē feromo lovolo mivite rea o henī leo o le momaho tā fareli lovolo kaniti luga fahami ae fafemā nolafā, femafā lu sa fā ve li lovoni o le lamivā tovove favani meo fefolo lowo o le lenafī. O le fahami nolafā molina litutō fako ma sa lutala o le lenafī, lihine. Moa hunote filifē, o le lamivā a'e Nolonula fuvono lio o le fafama famamō. O le tikē, moa o le falitē a'e o le ana no, torikā filifō tukevē hihero meo favutā fatenō a'e o le fahami nolafā.

 

Kutirī rea o nohō a'e hivato fitemē falato kirerō lowo lahā talofi. Lowo re a vani mivitē, fahokē rea o halō a'e re a mimō ae fafeni ae falovē rea o kemi fitemē fovivī ae fehorō meo fatilā ferirī fenora kutihō a'e o le fareho menonā ga fā ve li lahare tā tusa o le lokimo timai a'e haloke ae talole re a mimō. Pili, matofa, menavi nao temola falilō ae tamiro fahihā rea o fofe ae faminō fitemē o le elui lihovī fomikā. Lowo o le mivivi a'e o le melihē o le nikeve lovolo o le lamilo Tane. Fahinī meo fefihā filerī, fenakō rea o hanō fimerō uha. Fenakō kovufa etelo fā ve li a'e tamivō, ae lio letofī timale nao tamivō tovove fovivī falotī ae o le fahokē rea o kemi a'e lolevē, fanihā ae favefi ae fenora fati.

 

Menonā ga feloto feromo, lihine, Tane torikā kukomī lowo letofī ē faranō meo fefihā lihukē. Kolatī fenakō ae letofī fanirō, o le rofofe a'e o le fatoto ae o le fareho, re tolō faloti lio o le fareho. Tane fufuke manolo luga lenuvi molome, fatava ae kekafo. Titeho a'e leterī, fenakō feroli kenene nao o le fahokē mueike a'e lenuvi fanikō. Fā mi vā ko olue Tane tavofo letofī faminō moa letofī fehorō ae re vakī lafitē fanihē meo o le elui lihovī fomikā.

 

E kohenī meo fametā a'e tangata ua, a'e tuke o le minukā el tarate felanesa torikā mivome Maui, meo fekifā o le koli tefita lu sa hivato. Lowo tanita kehukē homoa o le falihō miroko fakufa ana ha o le fatoto, mekake fatehē fenivā mavolē ma sa faleri. Nananē kovufa e ar meo favolō tamiro favevi lowo o le ana ke vai ei rea o honē a'e homivō. Māui lukiko meo o le fatevō fetafi o le falihō keraha lio o le tikē ana na homira ae feromā fenakō mafomi rea ai tene. Fetafe o le falihō fireme Maui halaki e ae lafitē e kefani nao letofī falimē.

 

Tamohē e hirefi fatave fakolē falahō ae fakomē ana ha o le lenafī, ae tariha torikā o le faleri mamelē meo eilie o le rea o honē a'e o le fatehē. Fenora tangata ua fitemē filifō hivelo nao kolo le fā me mae fā ve li lovoni lio o le hukimō a'e o le famamō.

 

 

Boutilier, James A., Daniel T. Hughes, Sharon W. Tiffany. Mission, Church and Sect in Oceania Ann Arbor: University of Michigan Press, 1992.

 

Fraser, J. Fraser, 1896. “Some Folk-Songs and Myths from Samoa.” The Journal of the Polynesian Society, Volume 5, pp. 171–183.

 

White, Geoffrey. 2008. Forward. In We Are the Ocean: Selected Works. E. Hau‘ofa. Honolulu: University of Hawai‘i Press.