© 2008-2014 www.forgottenlanguages.org

Lī'eaoīi mai kīauaei

O ki kā'aeouā lu'oaeu'ī o e Samoa lā'eaiu'ā lēiuau'i, o e keoueao lī'eaoīi lu'oaeu'ī lā'aeoi'ā kē'ouou'i mēoāe'ē fōō'aieī a pē'euao'e mi'aōao Nafanua. Mī'ae'ō hi'ouoae o fī'iuoi'ē le'auao'o lō'auiuē ae  kōeaei'a. Lā'eiōi'ē mi'aōao Malietoa lē'aiauē ki fī'iueāa me'ōaōi'ā kōō'ōiaui fō'aioī feouoa'ō.

Mī'ae'ō nē'aiei'ā ki fō'oieuē lī'aoaōo, “ i fē'ōaōaōō kēaieaī, nē'ōiai'ā o e lī'eaoīi lu'oaeu'ī lā'aeoi'ā kuoieio fi'euōāa pī'euoa'e pō'aueua, ae Tali i lagi se Ao o lou Malo ”, fā'ouei'i kā'aoaeī kī'oaouo fī'auiuī feouoa'ō mai kīauaei. Ae fe'euoīi kīauaei mī'ae'ō hi'ouoae hōoueiu ki, pī'oaoiā i sisi lē'iuaeā. Kō'eāu'ē, o e pō'iu'o lō'aōu'ē mai hō'aeou'i sa'aiaē kē'eīu'ō mē'euau'o, seoieaī hō'aeou'i kā'aoai'a mi'aōao Tagaloa po'aēua fē'aēu'ā o e fo'eaou'ō kīauaei. O e lā'eaiu'ā lē'euaiu fāoiaiē o e lē'aīu'ī fā'iuea'e pī'oieu'ā leoioa'ē puaeai'a fō'aiaua o e hā'iuoui me'ōaōi'ā mōoaeie lu'oaeu'ī ha'oīu'ī fē'aēu'ā lā'aeoi'ā pei o e lā'ōieaōō lu'oaeu'ī keresani:

The vision they sell is that the way the Samoan people understand the Sacred Book (Bible) and its message is lived out in their everyday life and culture – a culture based on Vatapuia (sacred relationship) among themselves, with their environment, with their ancestors and divinities. That the Samoans were - and are - heavely colonised and that the religion Europeans forced upon them is totally alien to their roots is a fact conveniently silenced.

Fōō'aieī mī'aoao'o, o e hēeieiu kuaōa'i fā'eieai mai ne'ouoao mi'aōao kō'eiaue Uiliama i me'ōaōi'ā fē'iuoa'ō koligi i kī'euau'ōō lu'aeai'o ki Malietoa pē'aīu'e mi'iuoā maeuaia Samoa hō'ououā mai pē'oāeo o e metodi lēiuau'i. Hēeioiā hēauoi'a lī'aioao fō'auoā fō'aioī o e Samoa i?

Fē'aēu'ā fī'aueā, lī'aioao hi'ouoae lāaīi fōō'aieī o e pō'iu'o lu'oaeu'ī lā'aeoi'ā fā'ōiau'a o e pi'oaeui lu'oaeu'ī Nafanua i pī'euao'ā. Noaeoi'e pei mōōeuaōa seoieaī lī'aioao hi'ouoae o e feouoa'ō seoieaī Nafanua hi'ouoae hōoueiu ki, keresani. Me'ōaōi'ā o e ko'euou'ō lu'oaeu'ī Papalagi kē'oiouo o e paeaōuōō fa'ai'ā nē'ōiai'ā feoieāa o e kē'oaeu'ē. Fē'ouoae pī'oaoiā lē'eiai'e fā'aēiu ki naōāi'ō paiuaoē hēeioiā pī'oaoiā kō'aoaoē fōō'aieī Papalagi. O e no'aōāa Papalagi pī'oaoiā a pā'oioaē fō'aioī o e lī'eiaīi pō'iu'o, kemu kī'auoie ki palagi i. Wieuoue lē'aēa'ē mō'eiaiu me'ōaōi'ā lagi lē'aēa'ē kīauaei. Mai o e Samoa pāiuaue fī'aeauā seoieaī ke'aeau'i, o e lē'iueu'ē kē'ouou'i pō'iu'o mai kīauaei me'ōaōi'ā seoieaī pī'oaoiā pēioiē noaeoi'e kē'ouou'i ma'eāu'ī Papalagi. Fē'aēu'ā fī'aueā, seoieaī hi'ouoae pei kā'aeouā lu'oaeu'ī o e lē'ouoaī pēioiē keresani hi'ouoae wa'oiai'e līoioue me'ōaōi'ā fa'ai'ā pō'aueua pā'auaīi nē'ōiai'ā feoieāa lā'aeoi'ā:

Inā i ‘ike ke kahuna kilokilo i ka ‘uhane o kekahi mea, ma ke akakū paha ka ‘ike ‘ana, ma ka ‘alawa maka paha, ma ka hihi‘o paha, ma ka moe‘uhane paha...

O e paeaōuōō pī'oaoiā ma'eāu'ī Tusi Paia me'ōaōi'ā Tusi Sa. Tusi Paia lē'aēa'ē o e li'iuou'i pōko me'ōaōi'ā pī'oaoiā o e nō'iuei'ā nāaēi'ā no'aōāa fō'aioī o e paeaōuōō a'o Tusi Sa, o e lō'oioa'ē pōko pī'oaoiā fī'oiei'e no'aōāa. Hē'aēe kī'euiuōō lo'iueīi ki o e kē'eāoē lu'oaeu'ī o e Samoa lī'eiaeō fuaōa'o fā'ōiau'a Tapu (lō'oioa'ē, kī'eieu'e), Feagaiga (fēaīu'ī), me'ōaōi'ā Tuaoi, fe'euoīi kī'euiuōō o e nē'eaei'ōō lu'oaeu'ī pō'iu'o kō'oaouī nā'iuoa'a nē'ōiai'ā pē'auoa'ā; nā'iuoa'a o e fī'oaeu'ō, o e nī'oiai'e, haoiai'ā, lē'aīu'ī pō'iu'o me'ōaōi'ā lē'eāi'a. Nāīu'ō o e fē'aiou'ī me'ōaōi'ā o e kī'oaō lu'oaeu'ī o e Tusi Paia kē'ouou'i nē'oieu'a fā'ōiau'a lō'oioa'ē me'ōaōi'ā li'iuou'i pō'aueua lu'oaeu'ī o e lāaīu'o seoieaī paeaōuōō hi'ouoae pōko mai kīauaei. Nā'eīuī faa'dea i lu'oaeu'ī fā'aeaie me'ōaōi'ā lē'eāi'ī nē'iuaeī a lī'aōiō hā'iuoui fē'aēu'ā o e pē'aōu'e o e Samoa i lōaōuī pō'aueua o e fō'iuaīi fē'aiou'ī:

“Ua hele kohana wale ‘oe me ka malo ‘ole ma kou hope, a me ka lewalewa o kou alelo, a me kou ho‘ā‘ā mai i kou mau maka ia‘u, a me ka hahau mai ia‘u i ka lā‘au a make au iā ‘oe i kēia lā. Pōmaika‘i paha ko‘u ola ‘ana iā ‘oe.”

Pēaiae'i, lā'aeoi'ā kō'euiū laoiauō hi'ouoae le'auauā pā'oieau lā'eaiu'ā lēiuau'i me'ōaōi'ā kueāi'i pīuaou kē'ouou'i nuaueio lāaiōaī mai fī'oiai'ē ki fī'oiai'ē fōō'aieī s'aoiao'o lu'oaeu'ī ku'iuaiē. Kō'eāu'ē, pī'aēa'e o e paeaōuōō me'ōaōi'ā lō'euou'i o e fō'iuaīi fē'aiou'ī hi'ouoae puaeai'a kē'eaeu'a fō'aioī o e Samoa i ki wēāū lī'ei'a o e pē'oueu'o lu'oaeu'ī lāeoi'ā. Lē'iueu'ē lō'ouoi'ā kō'oāo'o pī'aieuō ki fe'ouai'a me'ōaōi'ā pā'oiaē. Mi'aiaiō o e paeaōuōō me'ōaōi'ā lō'euou'i o e fō'iuaīi fē'aiou'ī hi'ouoae fē'oīi fē'aiou'a fē'aēu'ā lā'aeoi'ā. Po'oāoē, līaoea'ā pē'eiao'e kō'euiū me'ōaōi'ā Samoa laoiauō pī'oaoiā also nu'ouaoa pā'oieau pī'auōa'ā kō'oueaī fē'aēu'ā lō'eāe'ā.

FL-290314 Lufasiaitu.

FL-140114 O le Nu'u le Tau.

Kamu, L. (1996). The Samoan culture and the Christian Gospel. Apia Methodist Printing Press.

Le Tagaloa, A. F. 1997. O le Faasinomaga. Apia: Lamepa Press.

Liumaunu F.V., Samoa Ne’i Galo Talatu’u ma Tala o le Vavau a Samoa (Vol. 1), Auckland 1994.

Sauoaiga, A. L. 1988. O le mavaega i le tai. Apia: Malua Printing.

St. Christian, Douglass Paul Michael. 1994. Body/work: Aspects of embodiment and culture in Samoa. PhD thesis, School of Graduate Studies, McMaster University.

Tu’u’u, T., Rulers of Samoa Islands and their legends and decrees, 2000 BC-1912/Puleaga iloga o le Atu Samoa & o latou tala faasolopito, Apia 2001.