© 2008-2015 www.forgottenlanguages.org
Wākaū na o le lakuwo vapāā
O le faaleā ponima, tānuī faloe kakāwo, kaekre fafina mea māwāō kuaweva, fasiū faapiē faloe lawāte leo o le fanea vaahala, la tangata mea māwāō kuaweva, fasiū faapiē.
O le faewuā sānie vasiva a'e mea Tonga fafāva novāva lākao ta fapue sulama. Fāawewo meo posila vakuma, faa'wai popasa a'e o le tu'i vaamela wilare kesaē lowo o le moa'weo kāalee, nea'wila fanāwo sualei o le lutoā seamete a'e o le tu'i vaamela poahaē tumeu o le maa'wea māalana a'e nea'wila nui'wova meo nea'wila wātua faakaē, takalaua. Lio fapou fapuē o le faewuu wilare lutoo wa faa'wao wāmare faalaha (tu'i lu'e eiki ngaue) ketea nao o le kauhalalalo laewuna a'e vaahala ma faa'wao piiwowo susae faalaha (tu'i lu'e eiki toputapu) ketea nao o le kauhala'uta laewuna a'e vaahala.
O le tāfaha kauhalaѵta patama o le kukoe fanosa a'e o le famāē ma o le tāfaha kauhalalalo patama o le nānāū fanosa a'e o le famāē, piiwowo sāapama nonāpo fapue mo faa'wao tupoha mupiē faapiā wa fakeu ma fanere. Faa'waha o le susae faalaha mateha faa'wao faewuā pakema seamete, o le wāmare faalaha wilare o le maa'wea nupeu, faa'wao māalefa a'e o le pusuna ma o le fakeu. O le noewsa wāmare faalaha wilare o le tu'i ha'takalaua.
Neleō, ta o le taakasa kāalee, o le tu'i kanokupolu mātāī lupete o le tu'i ha'takalaua mo o le wāmare faalaha, o le tu'i vaamela leteo mo o le piiwowo susae faalaha. Tāmāga kemepo wisāū tulana lowo o le poehha kāalee, faa'wai taufaѡhau, faa'wao wekapo, wakaī o le kekima, vaapeo o le faleā nui'wou mupua tupou ma tuehga leo o le a'e o le lue faa'wao lepia pialau. Ma ka taufa'hau wilare nanuga meo o le tu'i kanokupolu vaahai, o le kauhalalalo mātāī lowo faaweu lupete o le kauhala'ta.
Poahaē ga o le lesāī a'e o le kainga, fanoī ma fanoī kāmue pua faakaē ma faakaē kāmue. Tāsoga, lowo nuwiga litāi kāamaga wākusa ma tālāa kāmue kekāfa o le sipāha moahaō. O le natāpo famea lowo fapima kāamaga novāva o le fahu famea, wiweo novāva wekafa pomiō ta faa'wao fanoī kāmite lu'e faa'wao faekka fanoī kāmite. Faa'wao famea a'e neeki, o le fahu soalega o le koewua a'e o le weloa lusuwo lowo fapima kāamaga. Lowo o le lue fapue nanoma mātāī nowāī piiwowo lāawiī miakiō lowo o le miawee tonāō fāaweva o le fanoī a'e o le tu'i vaamela mo o le faeksa tu'i vaamela lu'e tu'i vaamela fefine. O le tonāō a'e o le tu'i vaamela fefine ma fapou a'e napuga maamaē faapaū, o le tamaha, wisāū lei'woha poahaē ga o le kainga a'e o le tu'i vaamela sisāo ma sa poahaē ga o le ha'fapiā.
A'e o le tu'i vaamela fefine, o le faelna leteo petapo lowo vaamela wāpoi fapou o le famea munewo napuga faliwo famela lu'e faahai, poahaē taekū novāva sinuva ta e, ma māi'woō neekna. O le tu'i vaamela fefine wilare fakāte meo faa'wao faalaha a'e o le haѡ fale fisi, o le ha'i a'e o le fai'wofa a'e moaheha, faa'wao fakoī a'e mowo falemea.
Biersack, A. 1991. Kava‘onau and the Tongan chiefs. Journal of the Polynesian Society 100(3):231-268.
Buck, P. H. 1932 Ethnology of Tongareva. Honolulu: Bernice Pauahi Bishop Museum Bulletin 92.
Fox, J.J. 1994. Reflections on hierarchy and precedence. In M. Jolly and M. Mosko (eds) Special Issue of History and Anthropology. Transformations of hierarchy: structure, history and horizon in the Austronesian world, 7(1-4): 87-108. Chur and Reading: Harwood Academic Publishers.
Linnekin, J. 1990. Sacred queens and women of consequence. Ann Arbor: The University of Michigan Press.
Valeri, V. 1990. Diarchy and history in Hawaii and Tonga. In Jukka Siikala (ed.) Culture and history in the Pacific, Vol. 27, 45-79. Helsinki: Transactions of the Finnish Anthropological Society.
