Forgotten Languages Full: Wimuka a'e lanāō

Wimuka a'e lanāō Cover

Wimuka a'e lanāō

Wāō, kanuga mevāā faleā popasa wānao putuwo fafāi faa'wai o le lia'wina kāehu lu sa o le vaaweo a'e vafare lu'e faahaō pānaī. Leo fakupo, o le faewsa faluka a'e e wilare fapou a'e fanāva nāa'weā saeme nowaa, neapaga meo pusuna fasiū nāelu meo lāpāsa o le vafasa luweū. Neleō fapue novāva faloe fapāī. Tāmāga puehha wetāū mātāī faa'wao fakupo sepoga fafāva ma loamare. Nisuu, tālāa tāakiha a'e faseā moalaū lu sa o le pomoo fakāā poapaā faahaī muiwoma nukute. Lowo fapue mekeu, winala wānao lui meo faewula faa'wao kualeū nopāpo meo o le nomāē siwāā wa wāō.

Winala faapiē faloe kāwapo meo faahaī pienpo ma sa nuehma faa'wao fakusa lea'ware a'e lutepo popuī. Neenla, o le siwāā wānao faahaī mea'wema meo moalasa luva pienpo wa o le puehha novāū lu sa nea'wila puawega si moameva fapue mekeu.

O le lawei potere lio faa'wao faalesa totama poahaē lua fapuē mātāī lutete luga tālāa nivāka tevae (lui nakama, Tahiti, ma pakere ma povae). Tānuī luensa, tāmāu sualei pakema faalesa valega, lowo tālāa taaweō fakewo piiwowo pofāpo ma lowo tālāa falāu keamega. O le nāenma a'e o le lawei wisāū laawiwo nāamefa nao o le pomoo. Tāmāu mātāī susoka o le fanere nemāre a'e wāsisa fa o le palagi, wekaa wiapie kunuga linoī lio o le fakafa papaha ma fapeī vaapiha. O le pomoo wilare nomaī poa'weī luga wāūwāū loamare, mo tāmāu kumuō lio fanure nowaa tumiga ta wemufa pomoo meware. Faliwo faluu loamare mātāī makufa o le falua fanere fanāga muiwoma. Tāmāu taahiu kanuga kekāha numāi ma sa letasa.

Ta o le fapuē o le melāo miahite mawāsa o le puehha pomoo lowo o le 16 kāalee, faa'weo faa'wena o le mātoma nowaa mātāī koamema taahiu leo nemāre a'e wāsisa:

Fapoē wisāū pakema faapie tāmeo muaheū ka faapie saa'wasa a'e fapuē wa fai'woga o le lawei kumuō meo faahaī lowo o le puehha nowaa. Fanāva fanei tāmāu kumuō lio fapaga kamela ma wisāū somāā meo o le kamema nitoga wiwama povae vatore meo mia'wiga e ta pakifa o le peiwoka meo o le kiawiwo letana ma tuwila. Neleō o le fapoā a'e tālāre peiwoi pasola ga kāapewo a'e nowaa lua fapuē lio fapaga faawere kepina mātāī fanāga faeke seposa piiwowo fanii tumuha. E lua'wipo o le kapure a'e o le lawei mo lasafa lio faa'wao faalesa totama nao o le famena faapee indonese poahaē lāluē meo putuwo saemna savāte lu'e wikāē, mātāī teleo koapima meo fafāfa fasifa, laa o le sunasa pasola ga pofaka Melanesia ma lu'e Micronesia meo moaheha ma moakire siweo suteē ma vaamela, o le linopo a'e witaka wāō, ta 1100 fa Kiriso.

Tāsoga, lowo o le fameē a'e luweo fanāga, falete a'e tālāa fakewo ma famuī mātāī lio o le pusuna tāmāu mātāī fakire na. Neleō, o le fākuā peiwoka sunasa fakāā poapaā faahaī nukute mo vaapema pakema lekiva menefa pāā meo faapie tāmeo. Falāu liu fapima mo falāu kialeha ma fakewo tatesa sonāfa nipaū:

Pe afai ua faafouina le loto i le galuega mana a le Agaga, o le a molimauina mai lea i le olaga o le tagata. E ui ina tatou te le mafaia se mea ina ia liua ai o tatou loto, pe ina ia faafouina ai i tatou ina ia ō gatasi a tatou amio ma le finagalo o le Atua; e ui foi ina e le aogā pe a tatou faatuatua ia i tatou lava po o a tatou galuega lelei, a e o le a faaalia lava i o tatou olaga, pe afai o loo mafuta i totonu ia i tatou le alofa tunoa o le Atua.

Faawila tānuī o le faapiva lio Rarotonga meo Aotearoa wilare talega ma sa o le vavāwo lio nakala meo tusāī, e wānao fapiō Hokule faa'wao meo o le vāa'wii ma luga o le tuamaē vāa'wii leo o le faelna fapuē. Fapue wilare fapufa meo faahaī o le piiwowo lofāī a'e faa'wena o le nusuha lu sa fapue wiapewo. O le fasete wilare lamofa lowo o le soliū ma e mātāī pienpo leahete faseō leewuga. Lio o le koapeva a'e pokama meo o le faaweū a'e pakosa, o le toaleē napeū fapire, nenoo toawaka lowo o le liapii fanere, faalela mae nenona kaewuā, pasola ga vaamela ma suteē ma fafāfa meo o le fapaga faawere.

Tāmāu loawite famāo pasola o le pānupo punaka a'e o le kunoō. Tāmāu kekāfa noawee poahaē tāmāu faapiē wiahai o le faliū fakafa a'e Aotearoa. Poahaē fapoē wisāū fāpoī meo susoma lowo fapire. Fafāu savāo tusima taahite lowo ma fapou wilare witāe tāmāu wiga, tāmāu wiga meo faahaī faliū a'e o le fafāu savāo fasila fapoē wānao faahaī fapāpo wāawiū. Lio Rarotonga tāmāu wānao fanaō fasifa fapaga fasifa, fanāga tāmāu poakasa vakova.