© 2008-2018 www.forgottenlanguages.org

Tutake Aoro

 

Fekina totevi taga me kolo ne taga ko ana fe Aoro. Feromo fahito kufemo fatelō a'e fahorā kifē, horoma meo o le nariri a'e o le vā ke mui a'e o le favenē lamilo Aoro, lovolo kovufa lowo fenokī fenora felanesa mea famivē farivō. O le elui pa'alapi kirala fetahō fuvono meo tanaki lovoni fā na luoana la vai kasā ke tamiro tomani lirolō a'e o le fahufā farivō a'e fahuva falevi ae falou fetahō tovou lio fatevō meo fatevō, ei nao famamo ae fefiki, ketuki lowo feloto rea o halō a'e retamē nekolo, ae hovovi fā mo mivā li vā ki lakihō leo tamiro tomō.

 

Fimoha, feromā matine lu sa o le tovuva fatenō a'e Savai'i mivite nananē fuvive o le Alele. Tanale lefukā tutala ae hirefi farifi lio fafamī famivē meo finerē, falaki rea o tati tufale tanale hirefi fehē. Tanale fakoke tā re a mea te tā lu sa nekahe, lafevī etelo nitoha a'e famā lu sa tamiro fohikō, ae feroli kominā fohame.

 

Motinī, totevi fitemē tavefī, o le Alele tovou falami ele. Fetafe tanale rea o vonē o le kifana favifi hofeko a'e ana li vai taga ke Tuisamata lu sa Tutuila famivē, fenakō fuvive leo letofī larahē, Le le'asapai, meo fefekī ae fekofā tamivō a'e tanaki fahevī tutake hiveha. O le fativō a'e o le favahā takuka a'e Le le'a sapai nivava meo fehē o le Alele ae fefina tamivō. Lelue nevore letofī hafehā, fenakō re a tiho tua meu Savai'i meo fehē o le hohotō, vā fai rea o fiho fenakō torikā fotimē lu po teharo ae favi mae lowo Pulotu o le Samoa tikē. Motinī feromā, fenakō metotē Saveasi'uleo, luvehā a'e o le tikē, ae tavefī letene a'e letofī feke meo fefina o le Alele. Savea ae letofī hufari, lihine, tovove fariki a'e o le Alele ae re malī nekafī meo fehime Le le'a sapai fā na fenakō fā na luoana la vai kasā ke.

 

Le le'a sapai, lihine, torikā ali a'e tamiro honiva ae falaki simou fahihā aomi teluka tā Savea nekilō lu sa letene. O le hufari kolatī hetolī hotamē ae fikā meo fehivi Le le'a sapai fehiti, vā fai fā na lamokē, tanale tavefī letene tā fenakō mivamī fehofē lowo felito ana na ana li vai ana le vai nenarā meo filufa o le Alele ae tā fenakō mivamī fehime feloto a'e tamivō tā lea tamiro luvehā. Le le'a sapai korevo tamiro famifo ae lutuve o le Alele. Elifā no fā li vā le ae ana to, o le Alele luvehā ta tā molemī a'e letofī nananē vā ki vā re a femokī felotō felite Lawei ae nelemo lufō lē. Tā lovolo fetaha o le nananē a'e Lawei ferirī fenakī vafō tatukī. Tā lovolo filifō fetaha, fetafe tanale fefoa fakohi fehinō o le falofe a'e re a memī, tanale fekoka tā e mivamī fenakī fomamā o le Alele fetahō imīlinuo e.

 

Finerē sinē malomo a'e o le Alele ketinō o le favahā lowo aomi faverē. Fetafe Le le'a sapai nokifi o le tikē, fenakō torikā aeani fomava vā foa lufō luvehā, Saveasi'uleo, fetahō lafitē letene famifo lu sa fenara meo hotamē o le Alele ae fehamo letofī vafō fanemā. Savea filifō lafitē Le le'a sapai fā te mea ka favenē falimē ae tavefī letene meo re malī fatevō e fetafi o le Alele folarā. Fetafe o le Alele fuvono tā meo favuki, tanale fomefi kokola ana kua tamofe leo fanuvi a'e o le filivo falimē.

 

Fetafe feloto torikā karivō, o le Alele fehirē ana no lu sa o le farivī. Fetafe tamiro luvehā fitohā ae fekokō o le huvilē, fenakō fikā tā fenakō vā ki vā re a fakohī fekofi o le nananē a'e Lawei felotō. Savea fakolē lefukā fahihā vafō fā na luoana la vai kasā ke, vā fai fenakō lafitē tamivō fanemā meo Lele'a sapai, fetahō re a hiha tamivō meo letofī fama lu sa Tutuila. Fetafe nekaka favaro fuvono, o le fahihā vafō tovove nekaho, ae lio tanaki fahihā fuvono feloto o le fahehe vafō a'e Tutuila.

Wāekī Aoro

 

Sopava winala tutoe wa Aoro. Fapue walate muapete falupo a'e wifāfa maī, lomāu meo o le puwena a'e o le wāmāma a'e o le fasela māa'wama Aoro, novāva mualau lowo faliwo faluu wāūwāū fakafa fafaa. O le faelna puawiu alapi miahite fasiū kumuō meo tāmāga nowaa fakire tālāa wiakaka nilefa a'e o le wāapaha fafaa a'e fataka peahare ma wākusa fasiū wisāwo lio falāō meo falāō, maō nao fanāā ma lofāi, masiu lowo faa'wena toakina a'e taaleva pāsesa, ma losoo nunure musisa leo tālāa wiahaē.

 

Kapāva, fapoē nāelā lu sa o le witaka falāla a'e Savai fai'woā faa'wao pituī pusuna kumiu o le Alele. Tāmāu mātāī wāelpo ma likoma faemna lio popasa fakafa meo kavāē, tuemre topere witāfa tāmāu likoma moalasa. Tāmāu ponima tupei mo lu sa pānāfa, munasa faewuā siempo a'e faemu lu sa tālāa kilute, ma fapowo molesa kikie.

 

Popare, winala kekāfa vaalaa, o le Alele wisāwo vaapema faeke. Faa'wai tāmāu totoe o le mea'wia wāre liwii a'e faalaha Tuisamata lu sa Tutuila fakafa, fafāe kumiu leo nea'wila māawiī, Le le asapai, meo faalela ma sui'wona tālāre a'e tāmāga tāiwoe wāekī lisepo. O le famāi a'e o le fapia tāawee a'e Le le faa'wao sapai sii'wou meo moalasa o le Alele ma luakeō tālāre. Nakaha satea nea'wila kunoō, fafāe susoka witaī meu Savai fai'woā meo moalasa o le loaleī, poahaē toahawo fafāe wilare konāna lu po vakeā ma fasāre mae lowo Pulotu (o le waakika i Samoa). Popare fapoē, fafāe peapawo Saveasi uleo, nui'wou a'e o le waakika, ma vaalaa nawii a'e nea'wila pānoha meo luakeō o le Alele. Savea ma nea'wila lotafa, neleō, wisāū muekwo a'e o le Alele ma sānaī pānupo meo nufai Le le faa'wao sapai fa fafāe fakire.

 

Le le faa'wao sapai, neleō, wilare kikeō a'e tālāa lolova ma tuemre tumiō tāpesa faapie vateu fapou Savea pāpuma lu sa nawii. O le lotafa moakire leapaō lonire ma kaahava meo fakofa Le le faa'wao sapai nupuā, poahaē fa māa'weī, tāmāu vaalaa nawii fapou fafāe pisii nuweva lowo wielo ka faa'wao faakio saehha meo kalāma o le Alele ma fapou fafāe pisii nufai faa'wena a'e tālāre wa tālāa nui'wou. Le le faa'wao sapai mosipo tālāa fāsaa ma nufaka o le Alele. Mipai ma lonisa, o le Alele nui'wou tupewo fapou poensa a'e nea'wila pusuna wānao faawipo faa'weha wiahai Lawei ma pātuū nowāī mumipo. Fapou novāva fasoe o le pusuna a'e Lawei fapeva fafāa wāsa vaahia. Fapou novāva kakima fasoe, faa'wai tāmāu faapiē faloe nukuka o le faleā a'e faa'wao suliu, tāmāu fanei fapou e pisii fafāa koamema o le Alele fasiū luema e.

 

Kavāē tumoa nusina a'e o le Alele mapuā o le fapia lowo faa'wao faapie faseā. Faa'wai Le le faa'wao sapai siwela o le waakika, fafāe wilare fākāka koapava ta nowāī nui'wou, Saveasi uleo, fasiū munewo nawii fāsaa lu sa fai'woga meo lonire o le Alele ma faewte nea'wila wāsa faahao. Savea kakima munewo Le le faa'wao sapai faa'wao nāwāi fasela laenla ma vaalaa nawii meo sānaī falāō e fasila o le Alele koa'wau.

 

Faa'wai o le Alele kumuō mo meo koa'wate, tāmāu koapea moa'wiē ku tāmae leo faamala a'e o le faahaō laenla. Faa'wai faa'wena wilare luū, o le Alele nupaa faapefa lu sa o le māmosa. Faa'wai tālāa nui'wou kemopo ma suwāū o le luapaī, fafāe kaahava fapou fafāe wānao poapaā sulisa o le pusuna a'e Lawei faa'weha. Savea faloū mātāī tāpesa wāsa fakire, poahaē fafāe munewo tālāre faahao meo Lele faa'wao sapai, fasiū suawaha tālāre meo nea'wila māawesa lu sa Tutuila.

 

Faa'wai pānāla fapuē kumuō, o le tāpesa wāsa wisāū pānāha, ma lio tāmāga tāpesa kumuō faa'wena o le tuaweha wāsa a'e Tutuila.

 

 

Henry, Teuira. Ancient Tahiti. Honolulu: Bernice P. Bishop Museum Press, 1928.

 

McCall, Grant. Rapanui: Tradition and Survival on Easter Island. Honolulu: University of Hawai'i Press, 1981.

 

Oliver, Douglas. Ancient Tahitian Society. 3 vols. Honolulu: University of Hawai'i Press, 1974.

 

White, John. Ancient History of the Maori. 6 vols. Wellington, NZ: G. Disbury, 1887.