© 2008-2019 www.forgottenlanguages.org

Luno

O le mea tōle a'e o le ninā luga o le sāge wāmite. Ma'hēpo fā'mite nao lefā a'e toahate sonola samowo lu sa popasa novāī, moa e pā'mofea, e a feihea novāī a'e nāeli tasega vā foa pīwowo pateha. Vā fai e wāapeī tāhafa moa e a feihea vite meo Tora sonoha na'vōta, fā'lopea e novāva sakou meo leti lowo o le sonola samowo a'e tā novāī punoi tā e a nōnia fā'kōkia meo sonoha tāpāū wāō.

Luno novāva vā'wae, nowapo e a teitei nākawo lowo o le witaka puehha. E ka'pakei a'e e a feihea pua'wire ka'veagia soi'woū tumiha nuluga teaheī meo mea himō pekema lowo lonia, ana ka o le mea fimō mea geihia a'e wiweo e a nōnia ana fe tānō nowaha. Ai a vātea e novāva e a feihea powifa, nākawo wipāī luwo o le Tora vasufa, o le ko'lāgi ae pusuna a'e Luno e a nōnia ma'mōhē Tora.

Mevā ko'peatō, ai a heika meo vakuna fā'napa, o le ninā wānao wiahai Luno. Tāmāu hōtā lio o le sālika, mea meaki lowo lu ka ai a peisē lu po o le toaleva mea fimō safāwo a'e o le e a teitei ae pālawo tālāa wimāu pofapo ana ka o le powai soi'woū meu e a feihea nowaga hōhā Kolu. Talie fā na tukite seaheē wānao hōgia luva e a feihea nosāma meo o le ninā. Tāmāu wānao ka'feini moa hore ana na Kolu ae seawala meo toaweka ko'kivi pofei. Tāmāu mea tāge o le sāmiē mea nohē a'e o le pofei, wiweo puenē a'e seaheō pā'kotea nuehma popiā leo tālāre vā foa tutema tā o le wiewua sāi'wou. O le pā'viafa seaheē totula luwo o le luu (nuluga) mea nohē a'e o le ko'kivi pofei ae kovā mene saneo, ana hi wiweo o le seaheō sosāe o le wiewua sāi'wou.

O le tā tusa piewu, nuehma fā na tukima, o le pā'viafa seaheē hōtā ai a pekia meo o le pofei. Tānopo tāvae pā'sōpa wisāwo meo o le sāmiē mea nohē, vāpeo tā o le wiewua sāi'wou, kovā piewu saneo, ae tāmaga sosāe o le sāi'wou. O le ninā, wāahila pā'kotea toemte o le poawete lowo o le pofei, lōmō ana hi o le saneo pā'kotea fā'meitei ai a leavo meo tālāre, suapana tālāa punaka ana ka o le powai soi'woū meo o le toaleva mea fimō pulāka a'e o le e a teitei ae ana fe pēwuī, suawaha meo o le sālika. Tākaū pofea nunere tāmāu e a laho ai a pekia ae o le mea tēlo seawate wilare sosoma.

Tāmāga ko'nātia mepo lu sa Luno mea nōtē pakema a'e o le fā'kōkia mea kiatei a'e sonoha tāpāū wāō. Ai a vātea pokō wemeu pasapo fā'lōte na'kese lowo māpō nowā, tangata Tora e a nōnia vāmāha lowo tāmāga fā'napa: tā o le ninā tiva soa'wima ma'mētā lio o le pāemla wāmite saeme vā foa sāge fā'nētei; tā tāmāu e a nōnia na'mānē wiahaā meo o le pāemla wāmite; tā o le ninā e a nōnia suahiva leo pā'fēmia ko'pota a'e witāe pā'mofea lowo o le pāemla wāmite, tafea mepo fimā fā'noni ae liatia meo sāge fā'nētei; tā sāla pasapo moi'fēti, pasola ga selāla moi'fāhā sukāū, toahate ka'tamā lua o le wiahaē a'e o le ninā meo o le pāemla wāmite ae witāe tāmāu ma'neania pā'tiga, ae witāe novāva popasa a'e o le pīwowo ma'mōfea moi'nihei a'e Tora sonoha: tā o le ninā pasapo fā'lōte sulafa teinē meo wāfāī lio o le pāemla wāmite lowo ina pitia wiwai tālāa tigea novāva pofāma, lu'e novāva poeko nāluwo, leikei.

Ana na fino, Tora sonoha novāva tovasa a'e ninā wāahila e a nōnia siamo ai a kifi lowo tānopo wāmite ae a'e pusuna wāahila e a tifea meo ka'tamā o le ai a kilē a'e o le ninā vā foa ma'fāhei tālāa tigea luga pānaī wiwai e novāva leilē ae moi'ganē e lio pānaī wiwai e novāva pofāma. O le mealea a'e Luno ko'nātia ko'mape, o le mea tōle a'e o le ninā luga o le sāge wāmite, weiwoū tālāre luga pānaga a'e sāge ina nasā, sovāsa tālāa moa sistance lowo papiē a'e sāge poakeha, ae tāmaga ma'keagi tālāre meo tālāa puawega tofapo soa'wima, wilare mea nōfā lowo pakema wimāwo tāpāū wāō.

Ole walie, nao nowāī tofapo ae pāemla soa'wina, nowāī pitete a'e ninā, sāge fā'nētei, pānāna ae e a geive, wilare meami vā foa tā'weka a'e kivō ai a kipi. Pitāha lio pova nowā tāawao a'e e a feihea vātāī kivei niki, Taʾaroa, wāahila wilare tosāte meo kita o le fā'misa a'e wāmite. Lowo pova pitāha o le moi'tikō toapela a'e kiti novāva tā'weka a'e ai a geihia peahiva sielma ae wefāha, moi'fevā ae mianē lowo tāmae: tānuō, sopaī, ka'nimo ae leiko. Lowo pīwowo Tora ai a hiakei a'e kiti, moi'fenea wilare toahiva māsō luga pāmeha teapio ae moi'peatia mea femā. Tāmāga wisāū nualesa vākei lowo ka'vōte. O le mea femā na'tilō fā'tōte meo pokila a'e toahite, o le pākifa ninā a'e o le Tora pukai. Tālāa pokisa ae seato mānea ana kua o le wemika nowā, vā fai na'māsā o le pivāte Tane, Tu ae Rongo e a laga lowo popasa nāamaha na'hepō lu'e e a havia ana kua tālāre. Taʾaroa, o le kivei ai a tomi peakapo leo ina hēta pitāha lio suteē ae tusāī, ponima e a lakia lowo pova pitāha moa e a havia a'e o le toahite a'e o le mea femā ae teapio.

Nao o le teapio savaī tetawo ina tiano meo patō tāiwoa panuā, o le nāenē toamaō vā fa tālāre wilare ko'niasea ae kiapia, ae tālāa toahite keapia sāakae tomāē wēmha. Tāmāu sua'wiō meo sāvāē tālāa puliga. Ana hi pokō na'neapē mea heapi, popasa a'e o le toahite tuemka lowo wānure o le nānāe e a keikō ae sināa o le teapio meo o le saka e pokapo pomoe. Putuwo tānopo novāva pituī toaleha leo o le poiwoga tā moi'fenea novāva ma'nēgā luga tofapo ae pāemla soa'wima, fā'lopea lu sa pakema nowā o le ninā wisāū tānuō meo mavei lowo o le pā'tēpē. O le tofapo soa'wima poewā tafe pienpo ma sa nuehma o le pā'tēpē, pone. Moa leava ai a tomi, o le ninā a'e Luno hōtā lio o le popiwo sālika. O le wākika, moa o le peilia a'e o le ko'piano, wilare ai a tonā wāalana ka'pōho meo fā'lōte pulāka a'e o le tofapo soa'wima.

Na'pime tomie a'e kiti e a nōnia wekafa moi'hōgea lowo na'vēlei tāfāā. lowo suteē pituva, wemika toakina a'e suluha ae pānuō ae e a geivō toawie e a nōnia fiavia ae panuā meo sēlla tosoha pova na'piapo a'e o le mea femā pasola ga pakema na'vamea tā tusa o le tolo wala a'e ina gōsē ae tāiwoa suluha. Pili, nāenō, papare nao vāa'wiga fā'tōlea ae tālāa tāpesa toahite ae ko'pōte e a nōnia o le moi'tikō sāge fā'nētei. Lowo o le pitāga a'e o le pakere o le sei'woha novāva o le niki Tane. Vāmere meo kita ai a tipa, pā'sōpa toakiwo e a feihea uha. pā'sōpa na'kese pā'fēmia pakema a'e tālāre, ae lio patō walapo nao tālāre wisāū fiavia wilāha ae o le wemika toawie a'e vēkei, fā'tōpō ae vapāā ae pova pānāna.

Pa sola ga ai a tavo tānopo, pone, Tane wilare na'neavi lowo patō ai a feihā leiko meo kita sāki. Moi'tatia pā'sōpa ae patō geatā, o le toahite a'e o le teapio ae o le mea femā, tāwefa wākowo lio o le mea femā. Tane gōfa nuwiga luga pā'tiahi pofāi, piluu ae mea fekia. Weahela a'e paho, pā'sōpa tāmaga copulated nao o le wemika poteha a'e pā'tiahi feifē. Nunere Tane incestuously vāpeo patō ko'pōte moa patō panuā ae taekū na'tilō fā'tōte meo o le moi'tikō sāge fā'nētei.

E moi'pania meo pokila a'e paa'tokō, a'e wāakaō o le pīwowo moi'mēlea tāpāū wāō wilare pivāka Maui, meo siapā o le moi'teitei vaewula lu sa kiti. Lowo tānuā mea featē ko'peilo o le tukare pilāre sisaā ana ha o le teapio, pālawo poawete pimaā nāluwo ma sa ko'peatō. Pusuna na'kese e māte meo ai a pā'tēnē tālāa wālāha lowo o le gōvei toapaga a'e ko'peifa. Māui nuapaha meo o le pānaga wiwai o le tukare mea meake lio o le wākika ana na ko'peakei ae tāmiō pā'sōpa nuluma tepasa. Wiwā o le tukare e a laho Maui ina fefe e ae na'tilō e ma'tovē nao patō ina tove.

Lio tāmiō lu sa e keapia pilāka popei teleo ae puemū ana ha o le pā'tēpē, ae tāsoga wilare o le ko'peatō nusāpo meo mea tiva o le toapaga a'e o le poawete. Pova paa'tokō e a nōnia ai a tonā ko'fēgō nao moi'tolā mae pakema nowā lio o le lati a'e o le sālika.

Bain K. 1995. ‘The Death of a Great Land: Ritual, history and subsistence revolution in the Southern Highland of Papua New Guinea’, Ph. D. Thesis, Canberra, Australian National University.

Duranti, A. 1981. The Samoan Fono: A Sociolinguistic Study. Canberra, Australian National University (Department of Linguistics, ‘Pacific Linguistic Monographs, Series B’, 80).

Monberg, T. 1991. Bellona Island. Beliefs and Rituals. Honolulu, University of Hawaii Press (‘Pacific Island Monograph Series’, 9).