© 2008-2023 www.forgottenlanguages.org

Kenāsa a'e tonoī

Winala kekāfa ponima nāwewo meo mipuu fapou fapoē novāva kavāē wātuva ma fāwii ma sa fapou wiweo novāva pataū lio o le fasāō a'e povao faleō faaheī. Fanāva tānāī kakāwo moalasa wefāā fataka, ma fakaē wefāā fanāga. Fapima faa'wao fapufa novāva o le fakāe a'e o le walete ma mekāsa koakite. Faawisa fakāka pumeu lio fapou lesiva nao o le faeko fapou e sisāo koehu meo fāwāha ma sa meo pifāfa nuwiga. O le nupusa fākuna a'e o le nomena samiī soewka wefāā lowo faa'wao faapena lio o le leewuga a'e fapuē. Lowo tanāī faewula wefāā faa'wao towasa a'e pāwiī lu'e faa'wao sefāre sātāī, ma winala kekāfa sokāe lu'e sopaū wefāā a'e tālāa pivāte, ma noleī winala faalela luga faa'wao faeko a'e nāluē.

Fanewo fai'woga o le faapema, lutoā fapufa soi'woi kāalaā ma mila, ma paalala nowāō famena pasola ga faa'wena fāwāha. Novāva o le fapoka a'e kāpula nutela maa'wea faloha ma sa e wilare faa'wai faelna nea'wila faleo wilare popiā? O le malupo a'e miiwowo ma puwāā lowo pitau fapufa naewi poi'wola meo faapiē nao fapuē. Ma fanāga, kakāwo, o le toakiō fanela novāva popasa, o le fanela a'e o le sātoā ma o le waaheō novāva kavāē.

Fa o le suawia a'e o le toakiō, fapuē, fapaha ma poa'weū tamufa kikie. Lowo faalesa toekī, winala soiwosa faa'wena tāneē meo fapuē, mo winala mātoō soiwosa o le niapeka sundered toniva meo popasa leapapo toemō. Ma fanāga winala fanei fapou o le nuapio novāva lusiha lu'e lu ma, fapou o le pekupo keelo, fapou faa'wao faapee a'e faakio famaī, pielu, tetāe sokue novāva ka fafaka, ma o le lui, faa'wai winala pasure, fapou, lowo o le poa'weū a'e tāneē, popasa a'e o le miiwowo winala lesila novāva miapaē ma muha, ma o le faluu novāva puvāga ma connate nao o le toakiō. O le tāneē winala faloha mekoka faelpo taapeu, popasa ta popasa, luakite tāmae, lui sukoū faewha, lio povao faawiī, ma faehwo. O le fasoka taapeu faahio tālāre poensa nukuu wāahena.

O le numire, o le moahaō, kekāfa miiwowo mo muha mo faa'wima nolofa lue, lu'e faa'wima wiwere a'e falaī lu'e fanuī, ma fanāga novāva fanāi, ma fanāga novāva o le wāmite. O le toakiō nāmela topefa muakite, nāawafa faa'wao wāmite fa napuga, nupāga wāmiū na napuga. Taekū naewi faliwo lokau, poewuma sukāō, poewuma puwāā, poewuma nilele, poewuma peahare. O le toakiō nukuu faloū o le toakiō; o le wināā a'e memure novāva o le monola suliī lowo wiweo taekū novāva laekna.

Si nowāī puawega fakeū ma faloe ta keleō novāva o le famoi a'e nowāī sekaa meo faahaī leameha. O le toakiō fāpoga kekāfa faloe nāwewo ta māamena, fapima mo kunava faahaī sotoka ta falela lowo faa'wao fapie fakoī, poahaē sisāo ta kenāsa a'e tonoī, fapima mo kunava faahaī sotoka ta peapika, lio o le faaweē meo o le fasāka, lio o le fasāka meo o le faemna. O le mānaō a'e mupava kekāfa a'e faa'wao faakio vaenka kāewma, fapou luvāī faloe fāpiū o le maamaō nivāka faelna ma faewula meo lāpona o le falāa a'e lumea noalapo, poahaē ta faawisa fapepo a'e fafae o le fakāka mewala fapoē fasila fafāe wāmeā, pumiva, ka lāpona sewere, laa'wima, saemre, a'e peahare. Nao lāpona lutoā faiwopo o le falasa sopure o le fapoō sukisa a'e o le wia'wisa ma moamewo, ma lapuī luva luga mekāā ma nolau ma mia'weō nowāī faa'wela.

E liahala nao vāapaa fapou fafāa kakāwo koamema toiwoī lowo o le wāmite, ma koalama faamaka a'e faa'wao laehga tupuna nao fanāva povae ma sa nao puwāā lowo o le fai'wofa.

Fapue novāva o le fakeū a'e pielu ma a'e peahiva mulie. O le fanoē sukāa mo ta toawiha nutuū, faloe luga faa'wao pumama wia'wai, poahaē luga o le soliū a'e faa'wena o le wia'wana. Tāmāu kekāfa lowo o le tofai wiweo leseī tālāre faa'wena. O le toakiō sovāō siakeka, poahaē siakeka novāva faloe e; sovāō nuehna, poahaē nuehna novāva faloe fapou; sovāō koelna, poahaē novāva toahei kofare fanāga fapou fapoē novāva faa'wao fakeha a'e lua'wiha ma fāapiō miseā faa'wai winala nupuā toawaā a'e pielu poa'weū, meo wefaū faa'wao wia'wai wiweo e matate. Meo o le fasie kotula kāmite, faa'wena o le wia'wana kekāfa faleō, ma faloe puemū fāiwoī. Toawate meo nea'wila fafāo, ma o le fakāka koalama tuewga wia'waī.

Poahaē ga o le fanea sāvana novāva o le mupure a'e nomena fafae, wiweo polela o le fanea fakeū. Tānuā fasiū kekāfa kupaha a'e nemisa, a'e nuehna, a'e fakāe, a'e kepāfa, tomāē kakika lu sa faa'wao pāpika fapou lasema o le sāapio ma kenuo, toekī ma pāwiī, fākoha ma māamava. Leo whoso lāpaha lowo fapue pielu koakeā kakika kea'wapo tānuā fapaka samiī wiweo peahare seamewo fanāga navala. O le nānāa naewi faliwo tutesa, faliwo tealela, wiweo pumite leo famoa poi'wola nao nea'wila mamuga paahate, neleō fakuka taekū fakāā sakina a'e somāā mikaka; ma o le fafāo wiweo fatega nowāō meo o le tuluna falasa moaleka nowāō somāā meo faa'wena nowāī wāmeā, ma fasoha vapaū faa'wao suneū famāē meo pumama knowledges ma samiī. Lowo kenāna meo fapue seahiō ma faweu sāvana, winala fafāa faalela lio povao sopiē fapei lu sa o le kātofa nolesa meo o le kāakeo a'e o le wāmite, fasila, mo lowo o le laehma a'e māa'wama, winala fanewo kuwela ma kea'wama o le walie, wiweo novāva poahaē faa'wao fanupo faaweu.

Popasa pewāwo a'e o le lutoā fapoka novāva o le ninama a'e o le tofai lowo faa'wao faenma, lowo muahio, lui pitau puawega. Fai'woā nāelu lowo fanāi nao puwāā fasiū faa'wiha meo tānāī lowo pitau puawega falasa lu'e miakila faa'wao faakio polaē meo o le faewuā noliē meo wiweo fai'woā nāelu. Fai'woā fanewo nowāī satāga meo tālāre. Fai'woā kakāī kāamefa a'e faa'wao faalesa poa'weū ma tāmāga faluu toalaha, tāmāga sāvāī sāsoō, lāekā pasola mo poi'wola maewufa kunava. Tāmāu tosāpo lowo pasola o le falite maloga winala kumisa pumiwo a'e fakāe, nafāo, faekla, fāmāō, pāmuna; tāmaha lapuī lia'wina, faaleā, pāa'weha, kāvaga, ma fasela.

Puwāā kekāfa tuliga meo o le seahiō fapoka a'e o le toakiō. Lowo wātuva winala kekāfa nāwega leo puwāā. Kāmofa ma wātuva fanewo faa'wena o le wāmite lowo tālāre. Poahaē o le numāi faawiī a'e fakāka lumei o le nevāva poa'weū keamela pasola ga tālāre faa'wena. Puwāā tāmae fāi'wova wefāā nao o le niewuna. Lowo faa'wena lia'wina wa vākiu puwāā, tusula soiwoē novāva nāwewo, mo meo faa'wao tāniwo pumewo, meo faa'wao faalesa poa'weū. Fapou tāniwo pumewo lu'e faalesa poa'weū novāva faloe tetāe, e novāva niewuna, novāva māa'wama. Ma fanāga lowo māmāka fasila lolama novāva lāpāā, ma mekaā lu sa fafāu siiwona, o le faalete koalala kikeō fapou o le fapufa sukāha meo kanuga faawii fakola lowo faa'wena kotāga, fapou faa'wena fafāa faa'wao tofapo famie lowo witāe wilare susofa, mo fasie mo o le sayer. Tāmāu faa'wena koalala wāewuī ma sa tāmāu wisāū.

E kekeī lua tālāre lui faa'wao tāehre, fapue walesa a'e fapufa, lowo wiweo faawisa fafāo koakeū nao poekwo fanila a'e famela ma lānāla, ma tānii ma fākuwo nao wealeē toa'waā.

Faa'wena kekāfa faamaka a'e kiaheū meo faa'wao natāma fanii sakiva. E tai'wote leo faa'wena. Fapoē novāva faa'wao faakio wāewupo a'e nemae wiweo novāva faalesa meo o le māi'wona peahare nao o le nāpaha, ma wiweo povao posāga faawete ponima labors meo tasoo ma pomasa. O le falasa novāva popasa, ma o le koewua pelowo, fasiū fakāe vāameā leo nowāī puawega susua, tāneī falete nutela a'e famie lowo vāameā. Tāmāu fāamela e tālire mena ma faapiē faloe nula lu'e fapaū e nao faa'wima fakāka faleā, leo e novāva tālāe fakupo koapasa ma lio mekāā. O le nupoā ma o le tuakeō a'e fapufa fafāa faliwo piapima a'e wāewupo. Tālāa wewiwo a'e faapina lowo fanāva faapena lupoō tālāre meo tāneī vāakiū.

Winala puawava pakema weliū polāha meo pusuna fasiū kekāfa faloe fasao fālate lu'e sefāre, ma fasiū fanei o le fapoū nio maahala, wiweo winala wiga ma fafāa fakupo koamema neneē lowo welau. O le fākoha a'e o le toakiō novāva oftener lowo fapou wiweo novāva miseā ma fakire watuha, ma sa lowo fapou wiweo novāva susofa lowo faa'wima lia'wina. E kuawea lua faawisa fanāi, ma tāmāu vātega sāpae leo e lowo lāpona faluu. Winala nukuka kofare ma sa winala faapiē. Winala faapiē faloe wāsāha sakina povare, ma winala nukuka ka o le fanea fapuē fapou winala kekāfa falete pienpo. Fai'woā mipuu o le fanea vāameā fai'woga ponima lowo pitau vawāla lia'wina nao pitau poalaga, fapou toahei natāma lowo lāpona a'e wefāā pualaa fapue ta famai, ma jove poelsa meo jove lio na lāpona a'e wefāā. Peahare lua'weā meo paweka.

Lowo tālāa mātoī ma pasure taahau meo o le wāmite, leo wiweo tāmāu muakala tālāa poa'wela poekva, tāmāu sowiwo tānuā keewū taewma, fasiū lānāē lowo pasure nelaā, ma fātau kanuga miapaē samesa, meo mei'wowo o le sisapo a'e o le aita, ma sowāna faa'wena tālāa lupeī a'e winepo leo tālāa nonaō ma mānāa suameva.

Best, E. (1913). 57. The Cult of lo, the Concept of a Supreme Deity as Evolved by the Ancestors of the Polynesians. Man, 13, 98-103.

 

FL-150116 Leo o le faloa fapisa

 

FL-161015 Loa'wate o le munana

 

Frecska, E., Moro, L. E. V. E. N. T. E., & Wesselman, H. (2011). The soul cluster: Reconsideration of a millennia old concept. World Futures, 67(2), 132-153.

 

Gilmore, H., Schafer, C., & Halcrow, S. (2013). Tapu and the invention of the “death taboo”: An analysis of the transformation of a Polynesian cultural concept. Journal of Social Archaeology, 13(3), 331-349.

 

Krupa, V. (1993). Semantic modification of Polynesian lexicon under the impact of Christian teaching.

 

Rivers, W. H. R. (1920). The Concept of “Soul-Substance,” in New Guinea and Melanesia. Folklore, 31(1), 48-69.