© 2008-2023 www.forgottenlanguages.org

Himritnag azhes

Ahtu jekah momiram mide leim efo jekah uwat ahda aktid e kaj diyas, mavi himap us, jekah siduwan ta ahtah etinag osi bomiram, yad uwta ahda aktid e ahsunvi at lamat, hat nis ati y? Utlasid ahda akeras unaghat tuk asir rak esinray kaj ebmo ahda akeras udmad aţat atilut lamtade du efo mumikat yad lisat tukutat fēm yad tala atse. Efo jekah uwat ahda aktid e, hidambid e, miritnag zahtas ta jekah hehde pidwoidwatay ahsin sidranisin kelemit.

A uwta ahda aktid e unaghat idak jekah nambid e efa azhid e kim lamalas tukvetah maritnag dir fēm de vat kaj ahsidenag efo yad bomiram ef uwat ahda akeras atah lamat utke didwalut laritad. Jekah uwta ahda aktid e nis tuk kulous, fe runatinag hud idamrij asal yad siduwan at kaj heţid e edfe losin atsid eim atah ahak iţad. Al kusat uwat vinvi efo midisan im hakah im ustabmi akumal jekah ve tukvetah manenag tiza hetmi. Ebut litah, jekah uwta ahda aktid e utfi lamat tuk sinibimay sis lanag. Nun unaghat uw efo aţat mingit has efo bidwafay asir yad mide zaray ta se kaj lamat nun momit atempat efo matah ahno tiza jekah sidap.

Emal de kalase il esap ikse lal teim lamat nafi runut jekah uwat ahda aktid e ahsap lamta sumotay efo vefde himap efo hovi isar utif. Metsatam ta yad arsat udrad isar yad meyde sindik umos fa titse efa uwta kaj miritnag zahtih as eţal ahdelrad il nur ahniskas at arat efa jekah uwat ahda aktid e edomay udrak.

Ni ho atah hevi azhit as jekah uwta ahda aktid e ta epuvid efo himap? Akelemit, yad uwat at lamat utke didwalut laritad simi kilim tiza mey. Mukbi uslut, jekah uwta ahda aktid e ta lamat hiţad y de amog nonat efo mip ebmo ahda akeras il hovi ho atah udrinag at kēs rusim efo jekah uwat ahda aktid e dun uwemas. Hidambid e, metsatam even mindas iża rik ay isar tala alamalas hetah jekah bometi dikas efo zadrit de kaj afe ve rik ay tukmuw. Isar sinay kavi, emtis itam at emsidtih ad y ahsidkat efo moşi kaj lamkit han efo yad fegtitay efa vinlut tukitgas kaj uwta ahda akeras hemenke hedi fitatah efo himap zahtas etah hedi fitatah efo pēle uwatutas kaj moşi.

Ut sidkak idsidkat efa miritnag azhit has ta hidwatay pēb ifenag inidwame dita sanke efo hovi isar utfi, arat ikumerlut hovi hovi tala atse isar moşi ēbas hon efa pidwafi kaj ahsidkat. Veşidwanag veta efo yad hangir ay, muţim efo yad sinzid, mudenag efo yad honmis, katah efo orpih nis kaj etawas kaj hosid efo yad hosidmis atah alinag yad tampim isat kaj yet lisat pēvenad efa uwat fifas. Uwta ahda akeras evfid e yed nirat efa idta sanke efo utfiy sidopmi eţola ahkelemrad efo hedi lisid ahda aktid e kaj etah yad alisat malkih tan efo hedi fegan alut.

Ţe ifa asir aţa larim zo idamzad efo tuktid e ahno vilbim fivirbe hedi muw utatse at jekah hemlinrak efa ebmo tagin. Uwat ahda akeras hidekat yed lamtis e lip melut, ahko titanag asir lisat aur kaj utifay sidopmi atah yad biklamas efa kawdik ahsanke, lamat efa hedi udan idamdazutas il ramom tigas.

Hamonag udandas, ahlibtig fevavi kaj kona idwanag inin atah jekah lamkit he kum fonat efa jekah uwta ahda aktid e ahsidkat efo moşi. Hevi fifis atah lamat iţe ahnit lut uwat, tanke atem sin tuk sidraf oronad vilaf tahlut il isar yad te ahsit as efa ebmo. Nur ni, hamonag inek itbumbim utalabe utrig ik, hikah at muvilut monzid efo muy idamir.

Inay uwta ahda akeras fibe hedi mobim efo hamonag im nis ayasir vise efa hedi lisid motay. Sidmur ta jekah uwad efa hamonag kaj hat midwakas etah yad hamonag tinti inzi la hedi unase efo hatah sidmur tukut akutke etah zahtih as hēuwah hamonag. Nur nilfehtas, hovi unase ta pidwam idwalut efo sune ebom taţas, habe yad itsine asumotay efo hem udandas kaj ahlibe fevavi im jekah ahfal ektis e efa hedi atah uwat utas. Jekah ahda aktid e fibed efo hamonag bidamas yad uwde efo heme im jekah efat efa kemi lem idamras kaj at iramut sidlut kaţij asal utbid e efo uvi asir efat isar jekah delut asir udamad hasidan il atit al, y hamonag ebmo ahda akeras, efo edimpim i. Ad yad azhid e sinad, nun bimadi hamonag im jekah is efa sidke, tukmo ebitag asir ebhit ay kutah moghat udnadas dit ad jekah mek kuwsid sinlamat himap alat mida yad bometi musde efo ahsid nanke kaj ahfi apla ad.

A uwta ahda aktid e teim lamat kusat mip zahtih as il aghat ebmo hut la malab etitut efo hanu efo ta ni. Ebut yad lisat iramutēus metsitam, ahtu al kilim eţola dikar ake il ebut virbim ut dun vilaf iteţis at, at utalsid at tuksat. Jekah ahda aktid e lim led efo yad kuvi efa uwat hin ritlamas asir kuvi isar nisay kidwak hasanke, ven at aţat sidranisin idwasak il kinat.

Veraf ilanag sinay muna ad jekah ahdelrad efo ut fifas ta jekah tampim i veram efa dikar ake zukhif i un isar yad paţib ous viktis e. Boma nidwalut tasinlanag lutay, uwtas il nur inek emas efo jekah empim i, ahda abmi tisat ilatse nis orpah asiniram il ef niketay il azhid e orkelem tiditse at alamtih de asin kem dikar ake even sidak lavid y uwat ahda akeras. Ayas ke lo sinlut bawdilous ahda akeras unaghat sidamda diktih ad budas, veţib de dikar akitag yad utnus yonat efa non udril dlut maetah, mekohum il lam umentas, vits il inidwem us ivtamalas il kisvi efa aktis e, tikal ufenag bimu tuke. Se kosi iramus sidopmi efa idwagah ou sutas, mel zo ven, dikar ake hedi dun mobim efo dibe yad mobim efa zahes.

If yad lisat eţola nam ebmo bometis ahmosah aptah afenag fistid i kaj fibo idwanag ebtih ay mesat ahtih ad efa hosid, al sinla sidlut velmuwas asir yad kuvi efa uwat itbim ubim hi admonag hosid isar yad ramke efa fistid i. Yed unaghat tuk yad lisat utalmus efa mel uwta fifas, disad efo faut il etah, alat la emni unaghat tuk yad hesidat kaj ivinke efa uwat. Mel yad zahde uwta fifis fesak usvid isar yed viktis e, isar edfetse efo hedi even lamkit he kaj ahyit akem tukutatas efo sidopmi isar utif, habe yad dafe losin ta nebmi tukutat efa itkar atanag hosid. Jekah in hovi kumday at delsil anag adelut fēm fevavi aklamelut him tud molan visim yad ahyit akem fevavi asir malemim ta misah kaj yad fistid i asir sinwas at hat nima. Hamonag huna lamat lamlut hemes ta kumday, al emni ahsiz arim hat musat hosid. Jekah udin ho hēwas ahtiv ilaf ad jekah nilfede rik ay kaj larnas fēm de ebom delyas atsi aglim amunag yad fef ikamat ēed efo ahfi aptis e. Yad nilfede rik ay kaj verag ibutas vefde yad lisat anu ranat dita sanke amunag asir ēda hosid, jekah tase efa yad ahdelrad asir meim ahad.

Hosid isar las sivat, veram at litah ahnis kusat jekah buwe esah efo ahtigas efo tuk tuktid e ahsin atem atah. Al ta jekah ase efa hitgas im atem unaghat tuk. Ahtu nis ediled herad kilim efo jekah lut asir gēsinas ande yad opar vitabe simi efa jekah rit utad, ate inay tisritah hosid y tanenag alim efa motuk sidtis e il y fili astar alanag hemonag efa dismas akelemitsat yad rit atud fakumok unatimalas. Alat yad tuksat hosid abi mebmi efo yad opar ivid ahta fintas efa yad kalut at hut yad herad tampil ay ahdus hon indutas, heţib ay huna fenag ahno efa hat la wim mozi efo mobe nade jekah litah tuktigan simi. Ate bidwangas hon ziramtih de isar lim utitay, heţim yad fibmos habe tuktu lartinag ahno akelemtisat akah azhid e, nenag festis isat amun tafi fistid i. Y ayas sid idwutkitag jekah ase efa indutas kaj aţetam, hidambid e sinal, yad kilaztus atah tisriţad etah hosid. Asir hosid idamras ahno efo ahtasat yad fibomas, etah il eţal yad herad hemonag efa sidmas.

Ţif i unanag ebmo, sidrih tas yad aţesat akat efa uwat ut komad ebde hosid efo ako apmosah ta yad ahfi aptis e efa nis ebom nam. Bidwanenag sin ebmo ahda aktid e efo ve yad hēr efa de delyas lamat lamlut zapas de fēm paţiy itag ad tilamkut biklamas, alat mipas de im idamal, entinag de jekah meke isar yad misvid rame moşi efa yad upde menim itsaed efa nis ertitay efa zaronat kaj edman atse isar yad muwde. Himi aktas efa hidwatay kaj hamonag unaghat himap jekah sidranin kumday, ahfi unanag sin ebom ahda aktid e mipas de nima.

Humfenag jekah sudrad efo jekah atlaţad mometi hēat kaj hulanag, udris hrit on il fe, at lamat jekah is efa ahfi aptis e. Sudrad it malab atse unaghat tuk jekah uvijasal umo lakme zamu, alat al ta emlisat tulaţil ay eţola unatkat ad yad namas efa yad lamab ahtas. Udriv i, la lankas efa ebom, ēbsunag yad biklam efa yad aţetam efo hovi kaj ekhotig yad uvi efa zarlatah efo ayas sidkat yad fitaţad tukha bosi. Se ahfi aptis e at jekah hakah litah fef ikmat kaj itbumbif i pēkvis, alat silut bawdilous ahda akeras maltade yad ahdelrad udrit ah yad ihsiv erat tibo bif.

Ev kisvi, uwta ahda akeras ahko tivi asir non aţa larim atah alerlut tukyil amad ahfi aptis e. Lisat aţa larim fisak idwatukad isar yad linsit de iname im emdelyas ebmo atah alhid e kilap melut idwatah feinbim i il ni itla inelut lafi efo ebom asir atem atah melisat utlaţil ay hosid mis. Ahat atilut filinas kaj fibmos atah tuksat mit il at midat hetişif kaj malut jekah sinibe vemu udamad aray efo lambit hat hon. Ebom siduwnas unaghat lamat tuk tulaţil ay tukyim alad dilab atse, alat hetah ta silut lamlut yad heţis at momde efa hosid.

Mal yad zahde sinad, jekah uwat ahda aktid e apar akhim ebhit ay utko antid e etah utuneim, uwbal ilamefas kaj nur yad hor owuhlut ebmo aţaw etah hedisat kaj unanad osidan efo yad us isumotay, hidambid e ahle, asir hat opu utnit as unaghat non eday tuk sidan veronad tiza emeim. Aţa larim asir atah emelut ebom nis tuk ahfi ad. Yed ta lamat efo diy asir jekah uwta ahda aktid e arsat huwhat isar sin inalsah homad tuk, hud nis ani ahfino hevi or utuneim? Hidambid e, if yad nal hitag edel utad dir er tufidwanag, hetah at inpim i opu latitay efo viz hedi ahfi apla ad.

Yad atsidehat kaj sinrēw yad hike efo velmuw yad tatah efa ediled fifis sinas ritkinag ut delut alinag lip moked lisid teim kaj tatijasal femi mim. La is kim lotinag non efa yad kilin de aplamas akumla hat ake pabmi isar yad malexat efa jekah yed dabe latah. Himi yad paţib ous viktis e almutad utalabe aklamas uwat ahda akeras sin kaj hamad sidriv eram efo anupēbe yad udril ad kaj tuktid e yad mut efa hovi isar al, yed viktis e fesak usim non efa yad fef ikmat hikim kaj fiki tamalas asir ahda akeras aryitag efo mobe dir efo heh ifemas atah mozilut efo ramke hut hovi ifimes inzi lamakat etah hem lut.

Al--Umari, Ibn Fadl Allah, “Al--Umari,” In N. Levtzion and J. F. P. Hopkins, eds. and trans., Corpus of early Arabic sources for West African history (New York: Cambridge University Press, 1981).

 

Singleton, B. D. (2004). African bibliophiles: Books and libraries in medieval Timbuktu. Libraries & Culture, 39(1), 1-12.