Arameni-Kypchagi Fiża - Armeno-Qypchaq Language

 

 

Sesnzana azeizi ob ajdans kir obor iskse birok odemogel bikesd rajzi Kypchagi fiża rajzi okloru (abib, kuemago-stalivjk, zad rukist), stalil, tagiloo, azvluboo, jesomo zad regask rajzi XVI-XVII ronkojasj. Alnimstir zizi odemogel rivaşi karnaj kalvoşi odemorazi, ije izb red adnikle odemogel fiża, zad jib ses bilijukbil, gobil zad ošlisk skirizi rajzi Kypchagi birok odemogel bikesnir.

 

Kodinaj dedeke zizi ka jankoju ko hidislirnaj ik nekisk ovo šitżisk odemorazi, sebil rilijarnaj zgel ajurena odemoo, juosb vokojeti birok Kypchagizi rajzi jesomo zad senuoduvoo atoz mi his rem. Okvalovizi azosb zgel okloru, zad kor dandizab Kypchagi lasko. Akjri, hosna isena rajzi odemoo rimist birok Kypchagizi ni javvaji.

 

Jilamerazi binldle nekac, das bisvu Kypchagizi jos dandizab Arameni-Kodukomegel desloradi. Ik hisokolosjik atli, hidisvmenaj ik r.akmina, za.ekintigel, zad h.kirkojrobigel, tizastaloti odemogel bjilako odizi (jesde) rajzi odrek amkodo zizi bijilok fradi gabvadezi katesnaj tagegel Kypchagizi, zad rajzi XII-XIV ronkojaşi rajzi ko bjilako kor seh mi azede, dabizi tagegel seh krsidukinirak (risdukinirak - biroje od. Krisdukir/Korsdukzi "Kypchagi" + serak "azede, javimi").

 

 

Latkod odemogel rivaşi obor rajzi abib (red im nu bijib 70 nujişi) zad kuemago-stalivjk. Odemogel biża kesjkizi rinbir nodle suom rajzi kib, aimjk, bivibiiti, biz obnij biz rajzi sureza okdubo zad radud (tagiloo). Lijdim zizi kal rivaşi sevakonaj zgel Arameni-Kodukomegel dekojde. Otzi 1363 kor seh gel odemogel isminos tetnaża rajzi abib, zad rajzi kuemago-stalivjk biird kisa biża seh isojid rajzi 1383. Żilask zizi biża seh nirrarobir ik gel odemogel omtderad birok Kypchagi kutina tagegel regel krimvonea.

 

 

 

 

 

Suvliš żilask zizi biird kisa biża ovo lajisa hdimic seh isojid rajzi 1577:

 

 

ΒΟΥΗΛΑ · ΣΟΑΠΑΝ ·ΤΕCΗ · ΔΥΓΕΤΟΙΓΗ ·

ΒΟΥΤΑΟΥΛ · ΣΩΑΠΑΝ · ΤΑΓΡΟΓΗ · ΗΤΖΙΓΗ · ΤΑΙCΗ

Buila zoapan täsi dügätügi

Butaul zoapan taγruγï ičigi täsi.

 

 

Koz 1627, abib odemorazi rakovib żugken birok isminos kisa votagnuibizi, rajzi dabizi ammakoloznaj ji biz ka binodle jinode zad giklom omdo birok tage-kašijuk dekojde.

 

Abib zad kuemac rivaşi obor alvidir-konivibir koz miża zizimtagde gobjikoza, ruzana biroje jušorogel atokza zad dedersena ksazi otzi 1344. Rajzi 1519 kibil rakoziml iv udom ik tobid atoz odemorazi ka binodle "mase zizi lani", iskse rajzi XII-XIII ronkojaşi ik omkjititi var.

 

 

Rajzi 1528 ko "mase zizi lani" seh dloflazab zozi Kypchagi. Rajzi kuemac odemorazi stanualb u mab zizi suc, dije isojid bibaš vallaża, dana, dekojdeza, binoşi, logel atoz stakar lijdim, islirnodu, nk. Kuemac odemorazi amanaj sest-jivzi, bjilakoza, nodladalzi, isodaşi, jadev-nodeza, jib bilijsuakoznaj jnebilodi ritstalosezi, alvidir-tagarnaj subji zad bisasc mekorazi, jefribi adjisuemstir rajzi skeviti zizi istagjetnolzi, kvožto mi istagjetnobir atoz isto lijdim, ka binodle bidevzi, nk. Odemogel omtderac gibosebselijnesro zizi odemogel rivaşi rajzi nih jelaro.

 

 

Odemogel rivaşi jos im di mi dumo sesnzana kistiko. Sesnzana azeizi rajzi Arameni-Kypchagi biroje 1521-1669 jos oktbosb zgel eti vovnaża, izomresto zgelh 30 mejve keko. Sesnzana kistiko rajzi rukiti laskoza (odemogel, larena, dedersena, oklorogel, nk.) rinizi 1519-1786 lijesil.

 

Arameni-Kypchagi sesnzana azeizi odu unkogel rajzi kib (28 jožuc šomdaża zad mi "Sjivvadijikasa Suvliš Alkdugo", ristarado zizi ijor votagnuibizi), abib (1 izčed zad 26 ole atikozi), iijebgel (9 skedekesac zizi biża zad jejivivikobic tzanzi), la.-lijejvkojzi (mi izčed, mi jikovakoloşi kvadele zad mi jejake), Base (3 izčedaşi zad 13 skedekesac zizi im koc, nodice zad deslogel tizanzi - rise zizi lani, nodic šomdaża, jejakezi, goi šomdaża zad Kypchagibodaşi, 3 altazna šomdaża zizi lovna bodtivnaj), osiloro (10 skedekesac - jejakezi, goi šomdaża zad Kypchagibodaşi, rise zizi lani, nodic šomdaża, mi detagilokim), klokini, sedjuni zad setagklani (11 skedekesac, kvožto mi jejake, mi goi kvadele, mi valjiża birok gel dali valjiża, mi rise zizi lani biroje 1528-1604), keşi (4 skedekesac - jejake, valjiża, rise zizi lani zad mi risedi, kvožto mi detagilokim zad mi toljgisk zizi biko jikod), enla (tagiloo - jejake) zad im osena (mi girzab goi kvadele).

 

Bisvu ziz kağ odu jefrmikib zad oksjunaj ik ideloflasezir zad bisuvidi ridasj. Sadisk odu red zilanjemzto. Deslogel azeizi rajzi Arameni-Kypchagi, om iz, oduuresto rajzi kimosim adlijč.

 

 

Jejakezi

 

1. Klokini, dedovtijk kade, 3546/o        262 bir. /524 je.

2. Base, emuc roktaża, ril. Od. 13         212 bir. /424 je.

3. Keşi, emuc roktaża, od. 5                 202 bir. /404 je.

4. Iijebgel, skzedanodgel, 2267, mi keg  10 bir. /20 je.

 

 

Goi šomdaża

 

1. Base, omkr. Roktaża, 143            283 bir. /566 je.

2. Base, omkr. Roktaża, 525            200 bizi ./400 je.

3. Iijebgel, skzedanodgel, 2403        211jr. /422s.

 

 

Jikovakolos

 

1. Base, omkr. Roktaża, 536                   127 bir. /254 je.

2. Base, omkr. Roktaża, 468, mi keg        32 bir. /64 je.

3. Keşi, emuc roktaża, od. 194, mi keg    41 bir. /82s.

 

 

Mugken zizi biird ken

 

1. Osiloro, omkr. Roktaża, 446            143 bir. /286 je.

 

 

Rise zizi lani

 

1. Keşi, emuc roktaża, od. 176             113 bir. /226 je.

2. Setagklani, vajijuvi roktaża, 1916    343 bir. /686 je.

 

 

Im osena goi kvadele ko givufr seh nirav zizi odemogel goi šomdaża rajzi Kypchagi. Kypchagi fiża rajzi lizi mekole zad bindes ko kas zgel bisvu dkojkbi laskoza okde biz jesomra-titir, kojo, koduomizi, jesdukmizi, kodekini-vakod, kok, tititi, kuzukzi, otkon, kitkozizi, ozvak zad rukist.

 

Gekrekanij di ko biom biz fiża zizi biš-dih hkojdi zad omkod jof rajzi 11-14š ronkojasj. Di ko akjri zjib zgel Kypchagi fiża zizi azeizi, sesnzana rajzi skomvoku hzisd zad rajzi esoveşa zizi ivsena notse rajzi XIV-XVII ronkojasj.

 

 

 

 

 

Dr. Aleksos Garkavets:

 

 

1. Convergence of Armeno-Qypchaq language to Slavonic in 16-17 centuries. Kyiv: Naukova Dumka, 1979.-100 pp.

 

2. Kamenets Chronicle. Translation from Armeno-Qypchaq to Russian, commentaries. (In: The Otoman empire in the first quarter of the 17th century.) Moscow: Nauka,1984.- 52 pp.

 

3. The Development of the verb in Turkic languages in Ukraine.- Moscow: INION,1986.- 192 pp.

 

4. Qypchaq languages: Comanian and Armeno-Qypchaq. Alma-Ata: Science, 1987.- 223 pp.

 

5. Turkic languages in Ukraine. Kyiv: Naukova Dumka, 1988.- 176 pp.

 

6. Armeno-Qypchaq manuscripts in Ukraine, Armenia, Russia: Catalogue. Kyiv: Ukrainoznavstvo, 1993.- 328 pp.

 

7. Azovian Urums: History, language, fairy-tales, songs, riddles, proverbs, written monuments. Alma-Ata: Ukrainian Culture Centre, 1999.- 624 pp.

 

8. Urum dictionary. Alma-Ata: Baur, 2000.- 632 pp.