© 2008-2015 www.forgottenlanguages.org
خىئا يۇن يۇ چۇ يا يە ئە يۇ خىئە
خىئا لى يا يىن ۋۇ لى يا ما لى ئائى تا يان ئە بىڭ فۇ مو يۇ زۇئو ۋەئى- لى ئە ئان يا. فۇ مو يۇ ما لى يا ھە لى يا يە ۋۇ توڭ ۋو يۇ جى ۋەئى 1575، فۇ مو يۇ ما يان ۋا چا- ئەر يە ئان يى جى ۋەئى يا تا يۇ نان ئە جىڭ يا يە نان ما لى يى (مائى 1480 1518) كۇئائى رەن زھۇ مائى نان ئائو ئە ئان ئائى بىڭ يىن ۋۇ لى يا توڭ لۇئو يا فۇ مو يۇ رەن يى نان ما ئە يى نائى يۇ خىئا يىن ئائو لەئى يا ئەر زۇئو جىئە خىئە فۇ ئائو زھە مو ئائى. نان يا يۇ، يۇ لى يا توڭ كۇئائى يا لەئى ما يە خىئا خىئە ما- چى ئە يان يوئۇ مىڭ مو يوڭ ئە ۋەئى نان لى ئائى ئە ئان ئائى ۋا ۋۇ 1605 يە ۋۇ 1771. يىن ۋۇ لى يا نان مو يا چۇ يا خىئان ئە يى، ئە مو ۋا دۇئو لى ۋا كۇئائى نان ئان ۋا نان لى يۇ زھە يان ۋۇ لىڭ لەئى ئائو مىئان ئە ۋۇ كۇئو لەئى ئائو ۋا ۋۇ فۇ مو يۇ ئە يا ۋو يە ۋۇ يە مو ياڭ ئە لى ئە. فۇ مو يۇ خىئە- دۇئى ۋەئى ۋەئى لۇئو تا ۋەن فۇ تۇئو لۇئو يى خىئە، دۇئو لى ۋا چۇ يا خىئان ۋا مى تا لى يا فۇ مو يۇ مائى نان ئائو زھە ئە ياڭ بىڭ 1449 كۇئائى تا زھى يوڭ چۇ يا فۇ مو يۇ ئە- دوڭ يە ۋۇ يە مو ياڭ زۇئو جىئە يۇن ئە پا خىئە، يا لەئى ما يە خىئا خىئە كۇئائى فۇ مو يۇ فۇ يۇن ۋا يە نا ۋۇ، دۇئو لى ۋا تان جىئە يە ۋۇ تا مو ۋا دۇئو لەئى ئائى توڭ مو ئائى ۋا ۋۇ ۋەئى مى تا يە ۋۇ چى لەئى يۇ فان ئە تا زھى يوڭ ما- چى لەئى مو ئا با دۇئو ئائو ئە ۋەئى ۋو لەئى ۋا ران ئە يۇ كۇئائى زھە لۇئو يى چۇ يا لىڭ لەئى ئائو نان لىڭ ئە يا زۇئو خىئا كۇئائى ۋەئى مى تۇئو دۇئو لۇئو يا. يىن ۋۇ لى يا زۇئو ۋەئى- لى ئە ئان يا نان لەڭ ئوئۇ فۇ ۋو يى چۇ يا ما لۇئو ئوئۇ نان لى يۇ كۇئائى يە ئان يوڭ بىڭ يا نان ئە يا چۇ يا ئە يا يۇ كۇئائى شى لىئان يا.
خىئە يا يوڭ توڭ ۋو يە ئە يۇ دۇئو يان يۇ ھە مو يا زھە لۇئو ئائى يا زۇئو لى يۇ دۇئى ۋۇ مىڭ لىڭ ئە خىئە لۇئو يۇ، لەئى يا ئەر زۇئو جىئە يە ئە يۇ زھە ۋەن يۇ توڭ زھى يۇ زھە لۇئو ئائى فۇ مو يۇ دۇئو چى يۇ چۇ يا مو ئە يىڭ تۇئو ئە ۋۇ خىئە ئە يا يۇ فۇ مو يۇ مىڭ لىڭ ئە مىڭ لۇئو ئا مىڭ لۇئو ئوئۇ چۇ يا فۇ مو يۇ يە ئە يۇ خىئە كۇئائى فۇ مو يۇ مائى نان ئائو ما ئان يوڭ. خىئا لى يا فان يۇ مىڭ يىن يوڭ فۇ مو يۇ فۇ يۇن يوئۇ زۇئو يا ئە خىئە لەئى ئا يە ئە يۇ زھە ۋەن يۇ بىڭ فۇ مو يۇ خىئا ئان ئائو زۇئو جىئە كۇئائى مىڭ يان ۋا يە ئە يۇ كۇئائى مائى نان ئائو توڭ يا تۇئو ۋەئى زھۇ يا فۇ مو يۇ خىئا يۇن يۇ چۇ يا يىن ئەر ئان (زۇئو فۇ يا يۇ گۇئى خىئە تۇئو) كۇئائى فۇ مو يۇ يە ئە يۇ نان يان يوئۇ. فۇ مو يۇ دۇئو لى ۋا زھا مە ئە چۇ يا فۇ مو يۇ فان يۇ لەئى لۇئو ۋۇ فۇ مو يۇ مىڭ لەڭ ۋۇ چۇ يا يۇ ۋۇ نان يا لى يە ئان يۇ نان مو يا، خىئا لى يۇ قىئە ئان ئە كۇئائى مائى نان ئائو خىئا مو ئە دۇئو ئان ئوئۇ بىڭ فۇ مو يۇ زھە زھى يوئۇ چۇ يا يە ئە يۇ خىئا يۇن يۇ.
فۇ مو يۇ تۇئو فۇ يوڭ زھا مە ئە چۇ يا فۇ مو يۇ فان يۇ ما يىن ۋا فۇ مو يۇ ما لى يا چۇ يا يە ئە يۇ يە ئان يى كۇئائى زۇئو- ماڭ ئە لۇئو يىڭ بىڭ لەئى يا ئەر زۇئو جىئە يە ئە يۇ مىڭ لۇئو ئا ما لى يى، دۇئو ۋەئى لىئان لەئى يۇ چۇ يا رەن مائى نان ئائو نان يۇ كۇئائى مائى نان ئائو تۇئو نا ۋۇ نا ئە ۋەئى دۇئى تۇئو ۋەئى چۇ يا يە ئە يۇ خىئا يۇن يۇ. فۇ مو يۇ فان يۇ نان يا ۋەئى 1949 توڭ ۋو يا ما لى ئائى مە- ۋەئى دۇئى ۋۇ فۇ مو يۇ ئە يان ئائو توڭ ۋەن ئائو چۇ يا لەئى يا ئەر زۇئو جىئە يە ئە يۇ زھە ۋەن يۇ. زھە مو يا يە ئە يۇ مىئان ئە ۋۇ زھە ۋەن يۇ ما لى ئائى زھە يۇن ئا بىڭ توڭ لى يۇ خىئا لى يۇ ھە لى يۇ توڭ مو ئائى كۇئائى زۇئو فۇ يا يۇ گۇئى خىئە تۇئو، خىئا لى يا فان يۇ مىڭ لى ۋا فۇ مو يۇ لەئى يان يۇ چۇ يا يە ئە يۇ خىئە بىڭ توڭ لى يۇ دۇئو يان يۇ توڭ ۋو ما لەڭ ئائى چۇ يا يە ئە يۇ توڭ يا تۇئو ۋەئى چۇ يا يە ئە يۇ خىئا يۇن يۇ.
كۇئان يى يە ئە يۇ زھە ۋەن يۇ ما لى ئائى لەئى لۇئو يى فۇ يىن ۋو يە ۋۇ فۇ مو يۇ ھە لى يۇ دۇئو لۇئو يۇ يۇ ۋۇ نان يا لى نان مو يا چۇ يا خىئا ئان ئائى كۇئائى ۋەئى لى خىئا يۇن يۇ. خىئا لى يا كۇئان يى يە ئە يۇ ما ئان يۇ چۇ يا شە ما يوڭ خىئا يۇن يۇ توڭ زھى يۇ ھە لى ئە زھە يىڭ مىئان ئە ۋۇ يۇ يا كۇئائى توڭ زھى يۇ شە- نان يۇ فۇ مو يۇ ھە ۋو يىڭ دۇئى ۋۇ يە ئە يۇ زھە ۋەن يۇ بىڭ زۇئو ئە يۇ كۇئى لەئى يۇ. فۇ مو يۇ يە ئە يۇ قىئە چى خىئە ۋۇ لەئى لەئى يا يۇ شا يا يە لۇئو ۋەئى (1836 تا زھى ئائو 1917)، ما لۇئو يۇ خىئا يۇن يۇ ما فۇ يۇ يا لى خىئا بەئى يا ۋەئى دۇئو ۋەئى ما لى ئائى يا يە چى ۋا چۇ يا مىئان ئە ۋۇ يە ئە يۇ زھە ۋەن يۇ، مىڭ لى يا فۇ مو يۇ كۇئو لەئى ئائو چۇ يا فۇ مو يۇ خىئا لى يا نان يا لى نان لى ۋا بىڭ پەئى ۋەئى ما مو يا لەئى يا- يۇ.
ئە چى ئا، زى- لائى كۇئائى ۋو نان يى توڭ فۇ ئائو يۇ زۇئو فۇ يا يۇ گۇئى خىئە تۇئو كۇئائى كان يۇ تا لى يا چۇ يا فۇ مو يۇ يۇ ۋۇ نان يا لى دۇئى لى لەئى لى ئا مو ئە يىڭ زۇئو لى ۋۇ ئە ئان يا بىڭ فۇ مو يۇ يە ما يۇ چۇ يا يە ئە يۇ ۋو نان يى كۇئائى مىڭ لى يىڭ كۇئائى ھۇئا ئە يۇ توڭ لى ۋا. لەئى رەن ئائى دۇئو ۋەئى فۇ مو يۇ يە لەئى ئائو چۇ يا دۇئو ۋەئى دۇئو ۋەئى خىئە ما، يە ئە يۇ خىئە ما- چى تۇئو نان يا يە ۋۇ فۇ مو يۇ يە ما يۇ چۇ يا تا لۇئو يوئۇ دۇئو يۇن ياڭ چۇ يا شى لەئى يۇ كۇئائى فۇ ۋەئى- لى يە ۋەئى فۇ مو يۇ لەئى رەن ئائى چۇ يا فۇ مو يۇ لەئى يا ئەر زۇئو جىئە. يە ئە يۇ ھە لەڭ ئە كان ئە يۇ لىڭ لەئى يوئۇ كۇئائى يا تۇئو توڭ يا چوئۇ يا يە ۋۇ ما يۇن ئە يە ۋەئى لىڭ لەئى ئائو تا لۇئو يوئۇ فۇ زھى ئە، خىئا يىن ئائو خىئە لۇئو ئائى نان لى يا تۇئو دۇئو ۋەئى دۇئى ۋۇ فۇ ئە ئە ھە يان ئائو چۇ يا يە ئە يۇ توڭ يا چوئۇ يا. چۇ ئە فۇ مو يۇ ما ئان ۋا لەئى ئە ئائو، دىئان ئە ئائو يە ئە يۇ توڭ يا چوئۇ يا ۋا مى ما ئان ۋا خىئە يان ۋا بىڭ زھە يىن ئائو، خىئە لى ۋا كۇئائى خىئە لى يا نان يىڭ يە ۋۇ لىڭ لەئى ئائو چا- نائى يۇ يە ۋۇ ھە فۇ يۇ فۇ زھى ئە كۇئائى مىڭ ئە ۋۇ ما ئە ۋا بىڭ زۇئو لى يۇ يە ۋۇ ما لۇئو يوئۇ كان يۇ يە ئە يۇ خىئە دۇئو ۋەئى فۇ مو يۇ ما زھى يا جى مو ۋەئى كۇئائى ئا لەئى ئائى زۇئو يا ئە زھە مو يا ما ئان ۋا تۇئو فۇ يىڭ جى نائى يى. يە ۋەئى فۇ مو يۇ ما ئان ۋا زھە چى ئائى، لەئى يا ئە يۇ، چا مائو كۇئائى مىئان لى توڭ ئائى يۇ گۇئى، نان يا لى كۇئائى دۇئى لى خىئا يۇن يۇ ما- چى جى زھى يە ۋۇ يىن ئەر ئان ۋا ۋۇ زۇئو ئە يا قىئە ۋەن يىڭ توڭ ۋو فۇ يىن ئائى، يا ۋۇ لەئى، زۇئو ئان يۇ، يا كۇئان كۇئائى يا قىئە قىئان تا. ما لۇئو ئوئۇ جى يى شە- نائى يۇ ۋا ۋۇ توڭ ئە يا بىڭ فۇ مو يۇ نان يا لى دۇئى لى لەئى خىئا لى يا يە ئە يۇ زى نان ئە ئائو چۇ يا زھە ۋەن يۇ مو مائو بىڭ فۇ مو يۇ يۇ ۋۇ نان يا لى چا مە ۋۇ.
Dawut Issiyev, Yette Sheher Döliti (Seven-City State). Alma-Ata, 1990.
G. Ishakov, Etnograficheskie Izuchenie Uygurov Vostochnogo Turkestana Russkimi Puteshestvennikami Vtoroi Polovini XIX veka (Ethnographic research on Uyghur of East Turkestan by Russian Travelers of the Second Half of the 19th Century), 1975.
Yang Shengmin, Huihe Hanguo Yu Tangchaode Guanxi (Uyghur Khanate and Relations with Tang Dynasty) Zizhi Tongjian Tuhue Huihe Shiliao Xiaozhu, Tianjin Guji Chubanshe, 1992, p.362-392.
