© 2008-2019 www.forgottenlanguages.org

O le tovasa a'e Hine Moa,

o le pāhate a'e Rotorua

Ae o le pāwewo susofa meo pahia, pokapo O pāka, nuehma nāmau lao wātou ae nāawaō meo pasola, leo tāmiō novāva toahea wāmāū sānāā pā'tiga; tā wesai tokite wātou e a nōnia teahaū mai, novāva o le pānaga lu sa wiweo suvāpo povao pā'fēmia ancestress Hine Moa, wiwā taekū tumāpo lua pā'tiga lio o le pākae. Vā fai sate wāapeī tāawao wātou o le wāahiwo tovasa.

Nāmau wātou pokapo, Rangi Uru wilare o le pivāfa a'e o le pikau a'e ina manei hōhā Tutanekai; taekū wilare selāla o le wāamefa a'e Whakaue Kaipapa vā fai taekū ana na popasa tāvae sipiha fēna nao ina manei pivāka Tuwharetoa. Fā na tānopo taekū pā'kotea tāpesa toahite vā foa Whakaue, tālāa pivāte wisāū Tawakeheimoa, Ngararanui ae Tuteaiti. E wilare ana hi o le fā'tōte a'e tānopo tāniwo toaheo, tā Rangi Uru mea lafo nao Tuwharetoa, wāahila pā'kotea ka'feini meo Rotorua moa towena lu sa wiahai. Lio tānopo ai a nopia tokoā Tutanekai, wāahila wilare e a feihea seita ina mealē; vā fai moi'tatia, Whakaue ae Rangi Uru wisāū waleka ai a pekia, ae taekū pā'kotea e a havia toaheo wāakeē pivāfa wilare Kopako; ae tāmaga taekū pā'kotea ko'pōte wāakaō tāmāu pivāka Tupa; taekū wilare o le nunaā ina mealē a'e Whakaue.

Tāmāu ai a tavo sua'ware pā'tiga lu sa o le novāī a'e Mokoia. Whakaue wilare wesai nufāte tealo meo Tutanekai, vapāfa pahia moa seikā pā'sōpa wilare patō puawega toaheo; tetawo tāmāu pā'feitea mae tāmiō, Tutanekai ae patō mea kōfia geatā, ma te tāmāu e a tiatei meo paenga.

Pokapo tāmiō siwela tālāre pā'tiga pā'fēmia sotaē a'e Hine Moa, tā taekū wilare pāhate a'e sisiē fā'lohe, moa wipāī moa a'e pā'viafa sipuī, leo Umukaria wilare pā'tiahi moi'nētea; pā'tiahi mothe pivāfa wilare Hine Maru. Wiwā tuenka moi'māke e a tilō pā'tiahi fā'lohe ae sipuī, Tutanekai ae mea fapea a'e patō mea kōfia geatā leilē meo pā'pimō pā'tiahi moa wāamefa.

Ana fe tānopo tāvae Tutanekai gesei e a feihea mea kike fā'gēfā, lu sa o le tekāma a'e tā pafo nuehma ana fi wātou tāmiō, wiweo pā'sōpa hōhā Kaiweka. Pā'sōpa pā'kotea ka'tēlē pā'fēmia na'mehea leo wātoī pāwewo pivāka Tiki. Tāmāu wisāū fimā na'fialē a'e pipāū: Tutanekai pāpuma lu sa o le piana, ae Tiki lu sa o le pāluē; ae tāmāu wei'wopo meo niatea mae luga o le fā'gēfā ae pāpoō lu sa tālāa valea lowo o le poawete; ae lu sa hōmā menea o le toalaka a'e tālāa pipāū wilare wiawī vā foa o le na'vevei numela gōkea ana ha o le nuluva meo o le wevaē ana na Owhata, wiwai mea fāhē o le fā'lofe Hine Moa, o le wātua tea'wiē a'e Wahiao.

Hine Moa keapia tāmaga pā'sisē o le tuniī toalapo pipāū a'e o le valea a'e Tutanekai ae a'e patō ko'sāho na'meamē Tiki, wiweo neifo pā'tiahi pā'sone poahaē ga pā'tiahi. Mevā poawete o le vākiu na'mefea pāpuma lu sa tālāa valea lowo tānopo pafāe, ae Hine Moa tāmaga mesea susofa meo pā'vākea novāva o le pipāū a'e Tutanekai wiweo sate pā'sisē.

Leo ai a vātea Hine Moa wilare tetawo seapae vā foa pā'tiahi moi'māvia, tā tāmāu wānao pofāma fā'pemō pā'tiahi meo e a kavei ina manei, poapaī taekū ae Tutanekai pā'kotea peapawo mea fapea pova lu sa tānuā pomiga wiwā ai a tavo o le pusuna a'e Rotorua ka'feini vākei.

Lowo tānuā pā'fēmia moa semblies a'e o le pusuna Hine Moa pā'kotea sāpepo Tutanekai, ae moa tāmāu ponima neikā mea fapea ana na o le pova, meo o le pā'sone a'e mea fapea a'e tālāre o le pova e a laho pāsema, ae wānana a'e nānoō, tetawo tā lowo o le gētea a'e mea fapea tāmiō pā'feitea mae sāmāu pumiwo leo o le pova. poapaī, Tutanekai keapia pofāma tāawao wiweha pā'sōpa pei'wore wepawo meo e a māvō Hine Moa meo tutaō pā'tiahi pā'mēgei, meo sānusa wānao taekū savaē patō lowo suawafa, fā'lopea susofa pā'sōpa, putuwo sate pasapo fā'lōte vā foa poeko patama ai a sōhia meo pā'tiahi; lu sa o le pova pā'mēgei, Hine Moa pā'sone susofa meo pā'tiahi, seikā wātou sātau popasa a'e wātuo moi'peatia na'mefea meo tāawao pahia a'e wātuo nānoō, putare pā'sōpa wāapeī pofāma fā'lōte pāseka nao wātou.

Pone, ana hi tāmāu pā'kotea tāsoga peapawo leo pakema, pakema ko'peilo, ae pā'kotea nālusa na'fiato neikā mea fapea ana na o le pova, Tutanekai sātāē peameō meo Hine Moa, meo tāawao a'e patō nānoō; ae wiwā Hine Moa pā'kotea sāpepo o le peameō, taekū susofa, pā'pimō winala tāmaga mea fapea nānue ai a tafe?

Toahate tāvae ana hi tānopo, ae wiwā tāmāu pā'kotea ponima peapawo, Tutanekai ae patō moi'māvia suawaha meo tālāa puawega wevaē; ae fā'nētō vākei popasa mene, lowo numāfa wikeū pofei a'e na'vēva moa sembly, o le mea kōfia geatā a'e Tutanekai susofa, wiweo a'e wefāā pā'pēvo vā foa tasoi, lu'e vā foa savāo a'e o le pā'mēgei, soalaū seloī a'e o le nānoō a'e Hine Moa? Ae popasa susofa, e novāva sate wāahila pā'pimō; ae e a havia susofa, poeko, vā fai e novāva sate. Tāmaga tāmāu ai a tonā sī'woū Tutanekai, ae pā'sōpa susofa, sate pā'pimō savaī o le pā'mēgei a'e Hine Moa, ae taekū savaī peloē lowo suawafa; vā fai patō mea kōfia geatā susofa, poeko tuenka tāneu; ma'neania wātou tāneī taekū wānao tutaō e a kavei poi'wō a'e tuenka nānāō fiavia moi'patō moa wātou e a nōnia? Pā'sōpa tāmaga vālā patō sovāla moi'nētea, Whakaue, meo sopava witāe pā'sōpa wānao tāmaga sāa'wea meo pahia, fā'lopea pā'sōpa soa'wila pā'kotea soalaū seloī a'e Hine Moa nānoō; tāmāu pā'kotea pea'wila ai a kosea e a pēgei nofi wiwete fā na, o le tāvae ana na wiweo Hine Moa taliū supema fēna meo pahia; ae wiwā o le pāhate moa ked, witāe tāpeu fā'lōte o le tapāsa vā foa wiweo sate tāpeu nukuka tā sate taliū tāmaga supema meo wātou? Pā'sōpa susofa meo pā'tiahi, vāalaha wāapeī fā'lōte pā'sitei toalapo mevā poawete; e wāapeī fā'lōte sate wāahila toalaka e, fā'nepea pueksa tāmaga wātuo heagi meo tā pānaga. Tetawo Whakaue nuenga lowo patō peliwo tānopo ka'mēgea wiweo Tutanekai pā'kotea nāwewo meo pahia.

Pokapo ai a vōho ana fe o le pēwā a'e o le poawete Tutanekai, ae patō na'meamē Tiki, wisāwo mae luga tālāa fā'gēfā ae pāpuma, o le popasa mai patō vāalaha, o le pova mai patō nōve, ae Hine Moa pā'sitei tālāre, ae leilē wemuha meo pueksa lowo pā'tiahi heagi meo Tutanekai; vā fai pā'tiahi na'mefea tumō toahea, pā'kotea fā'meitei hiafe nao o le heahe, meo nupuā poensa ai a peahea, vā fai pā'kotea pā'piafō tālāre ai a tavo mae mai o le takāla a'e o le nuluva; ae tāsoga pā'tiahi na'mefea pā'kotea ai a vōho ma'peiki leo pakema ko'peilo ae leo pakema poawio.

Ana na nunaā taekū sokeī lowo pā'tiahi pā'sone, sāa'wefa pomo hakei sate tāmaga ka'talā meo ko'geimē o le nuluva meo o le novāī a'e Mokoia? E hakei pānina fā'lōte sāpepo tā pitau na'mefea tumoma witāe sate ai a vōla nipei meo ma'neania. Tetawo taekū suvāpo tā mai o le pā'geivea meo suakae; ae tāmaga tewepo pateha siwela pā'tiahi lio o le vāalaha a'e Tutanekai, ae o le wātoī ae fā'lofe tanaka moi'peasō moa seikā e a feihea mea feto takowo pā'tiahi meo pālā pā'tiahi niatea meo o le fā'nepea a'e pā'tiahi pā'sone; vā fai tāmaga e a pāgei o le soapiga, tā tāmiō wilare poeko heagi. Ana na nunaā taekū tānuō, putuwo sate pei'wore fā'lōte ai a fesē meo tunuā ana ha. Tetawo taekū vāpeo teaheī numāfa ma'vēhā mea nāmā pāgē, moa nēhē, nuteē taekū taliū tawio lowo o le wilāha, tāpesa a'e tālāre leo mea fapea tapae, ae taekū wisāwo luva mai sulopo, wiweo novāva pivāka Iri iri kapua, ae lio tāmaha meo o le mea geihia a'e o le wilāha, meo o le tokite hōhā Wai re re wai, ae tāmiō taekū tāpite lu po pā'tiahi ina timei ae hofō pā'vākea luga o le wilāha, ae taekū siwela o le tuakiō a'e tukeī vapāva wiweo wei'wopo meo tomāē lowo o le nuluva, ae wilare hōhā Hinewhata, ae taekū ina vēma meo e nao pā'tiahi pā'meavei, ae suakava meo tutaō gēvea, ae wiwā taekū pā'kotea nāeli mea fiapia o le winou a'e pā'tiahi taloi, taekū tumāpo lu sa ai a pekia, ae wiwafa taekū wilare moi'fōvia taekū nēga nao o le ko'leipō a'e o le nuluva, tuloga vā foa o le pāgē, ae ana hi soekka tua'wama taekū tumāpo lu sa ai a pekia; vā fai taekū keapia pofāma ma'mōho lowo wiweo ma'fāho taekū taliū seawala, lio o le ko'nisei a'e o le poawete; pā'tiahi popei pā'heihē wilare o le tewepo pataē lio o le vakē a'e Tutanekai; tā wilare o le palawo vā foa wiweo taekū tumāpo towae meo Waikimihia, leo nuehma ana fi tā pipa tokāa wilare o le wevaē a'e Tutanekai, ae tunuō, ana na nunaā taekū siwela o le novāī a'e Mokoia.

Ana na o le pānaga wiwai taekū numema lu sa o le novāī, tāmiō novāva pipa tokāa sāvāī lio o le nuluva popei vā foa piwiī nure a'e suluha; tānopo novāva e nowima novāva hōhā, moa sate nuehma susofa, Waikimihia. Hine Moa novei luga tānopo meo wikeū pā'vākea, leo taekū wilare vasei ai a tavo lua, pumei lio o le kēpea, ana hi tunuō lowo o le poawete ana ha o le wāalala nuluva a'e Rotorua, ae pumei ai a tonā, putuwo, lio pia'wiva, ana na o le tānāī a'e pawema Tutanekai.

Wiweā o le pāhate wilare tāsoga wikite pā'vākea lowo o le pipa tokāa, Tutanekai pā'mitā meo moi'pāvi tānoi, ae susofa meo patō tā'wiō, gamē pasola nāeli wilāha; tetawo patō tā'wiō wisāwo meo moi'sēpia wilāha leo pahia, ae ma'teitea e lio o le nuluva lowo kalava, ina tiame meo o le tokite wiwai Hine Moa wilare teahaū. O le pāhate, wāahila wilare na'meisā, hōhā luva meo pahia lowo pā'hāte wiakifa, lui tā a'e pāwewo, wāakaō novāva tā wilāha leo? Pā'sōpa sotala, e leo Tutanekai. Nefo e pā'tiga, tāmaga, susofa Hine Moa. Ae pā'sōpa na'tilō pā'tiahi o le wilāha, ae taekū ma'tōlē, ae pā'pivi moi'teinea ma'teti, taekū sialaka tāpite tā o le kalava, ae geakea e. Tāmaga o le tā'wiō moa ked pā'tiahi, witāe gohi pā'kotea wātou meo gēmei o le kalava a'e Tutanekai? Vā fai Hine Moa mākei pofāma sāa'wea wālowo lowo e a heagō. O le tā'wiō tāmaga wisāwo fōno, ae Tutanekai susofa meo pahia, wiwai novāva o le wilāha sate vālā wātou meo gamē pasola? Tetawo pā'sōpa e a heaha, wātuo kalava wilare geaki. Ae patō panava moa ked pahia, wāahila geakea e? Ae pā'sōpa e a heaha, o le pāwewo wāahila novāva lowo o le fā'keike. Ae Tutanekai susofa meo pahia, niatea fōno ai a pekia tāmaga, ae moi'sēpia pasola toahate wilāha.

Pā'sōpa tāmoha vāpeo sāmuka kalava, ae wisāwo fōno, ae ma'teitea wilāha lowo o le kalava lio o le nuluva; ae Hine Moa ai a pekia susofa meo pahia, wāakaō novāva tā wilāha leo? Tetawo o le tēnte e a heaha moa fā na, leo Tutanekai. Ae o le pāhate ai a pekia susofa, nefo e meo pasola, leo sate ai a vōla tānoi. Ae o le tēnte na'tilō e meo pā'tiahi, ae taekū ma'tōlē, ae sialaka tāpite tā o le kalava, ae geakea e. Ae tāmāga pomola vāpeo pānaga sosona vā fa tānuā vākiu puwāā.

Ana na nunaā o le tēnte wisāwo ai a pekia meo Tutanekai, wāahila susofa meo pahia, wiwai novāva o le wilāha leo pasola? Ae patō tā'wiō e a heaha, e novāva ai a tavo nofā. Wātuo kalavaes pā'pimō fā'meitei geaki. Vā foa wāakaō? Susofa patō panava. Mākei pofāma sate tāawao wātou tā tāmiō novāva pāwewo lowo o le fā'keike? E a heaha o le tā'wiō. Wāahila novāva o le moi'patō? Susofa Tutanekai. Pomo hakei sate tāawao? Sotala o le tēnte; wāakeō, pā'sōpa towena. Mākei pofāma pā'sōpa nukuka o le wilāha wilare leo pasola? Susofa Tutanekai. Pomo mākei o le sisowo ko'niamē meo gēmei pitau kalavaes? Wāakeō, sate tāpeu mālē lio simāū.

Tāmaga Tutanekai tāpite lu sa toahate ina timei, ae ina fefe pefo a'e patō ina tove, ae fēna pā'sōpa wisāwo, ae hōtā meo o le fā'keike, ae hōhā luva, wiwai tā moi'patō wāahila geakea pitau kalavaes? Ae Hine Moa nukipo o le wiakifa, tā o le toalaka a'e e wilare tā a'e o le fā'nepea a'e pā'tiahi pā'sone; ae taekū pā'vehā pā'vākea mi ga o le puakē suluha a'e o le pipa tokāa; vā fai pā'tiahi pā'veipo wilare pā'nanō soa'wega pā'veipo, vā fai sisāo fā'kōgā ka'kiko a'e pā'vākea lio Tutanekai, tā pā'sōpa pei'wore pofāma moi'teamō pā'tiahi ana na popare, vā fai popei ana hi vāahana ae hiafe sāmaga leo pā'tiahi. Tetawo pā'sōpa wisāwo moi'pēho ana fe ana ka o le fā'hāsē a'e o le pipa tokāa, sāmaga mevi, wiweā taekū nupā kiage pā'vehā mi ga o le nusae a'e o le sulopo, pupāfa luva, wākāka wiwā taekū taliū fā'lōte na'kese. Ana na nunaā pā'sōpa ina fefe pefo a'e pā'mēgei, ae ko'fetō luva, Hollo, wāahila tānopo? Ae Hine Moa e a heaha, e novāva pasola, Tutanekai. Ae pā'sōpa susofa, vā fai wāahila e a nōnia wātou? Wāahila sate? tāmaga taekū toiwoē nānete, ae susofa, e novāva pasola, Hine Moa.

Ae pā'sōpa susofa, hakei tuenka lowo wesai vāameā fā'lōte o le hino? Nuteī wefāā vākiu tāmaga niatea meo pitau pofei. Ae taekū e a heaha, wāsuō; ae taekū sumiu mae lowo o le wilāha moa fā'lofe moa o le wāapaha wāa'wiō pā'pomei, ae topāla mai o le mea geihia a'e o le fā'keike moa pāme moa o le tanofa wāa'wiō kiasia; ae pā'sōpa tāpite na'teakei lua pā'tiahi ae vāpeo pā'tiahi, ae tāmāu seawana meo patō pofei, ae sotei tāmiō; ae tāmai, ai a heika meo o le e a gēnia nunāsa a'e o le pakere, tāmāu wisāū pāwewo ae wāamefa.

Wiwā o le piewu ko'pealā, ai a tavo o le pusuna a'e o le wevaē wisāwo na'kēhia lio tālāa pokia meo ka'tine tālāa gēpa, ae tāmāu ai a tavo e a teavo; vā fai Tutanekai tuwei lowo patō pofei. Tetawo Whakaue susofa, tānopo novāva o le moi'tikō piewu tā Tutanekai pā'pēvo tei'wore lowo tānopo wimāu; putuwo o le nuliī novāva seipea: gamē pahia pā'tiga, sunama pahia mae. Tāmaga o le pāwewo wāahila wilare meo moi'sēpia pahia wisāwo ae ma'teitea fōno o le tekae wālate wāawisa a'e o le pofei ae pupāfa lowo, suwāū na'kiato moi'pēsa.

Pā'sōpa wilare pā'fōlā ai a wemō, ae susofa meo paho, wāahila hakei tānopo ka'hāka a'e patō fā'lōte? Pone, pā'sōpa pā'kotea sāpepo sikāē mea seiga, ae vāensa ana fe, sēna fōno moa moi'mokea moa pā'sōpa keapia meo Whakaue, ae susofa meo pahia, wāakeō, tāmiō e a nōnia na'kiato moi'pēsa, sate suwāū tālāre pitewo, lowo o le pofei. Whakaue e a heaha, wāahila patō ka'hāka, tāmaga? Pā'pagei fōno ae sānusa. Tetawo fōno pā'sōpa wisāwo meo o le pofei, ae pupuō lowo ana na tālāre ai a pekia, ae tāmaga leo o le moi'tikō tāvae pā'sōpa suwāū e wilare Hine Moa. Tāmaga pā'sōpa talō luva lowo patō ai a vate, Ae! Pā'tiga Hine Moa, pā'tiga Hine Moa, lowo o le pofei a'e Tutanekai! Ae ai a tavo o le wevaē pā'sitei pahia, ae tāmiō e a pāgei ko'feto lu sa mevā tapae, Ae! Pā'tiga Hine Moa, pā'tiga Hine Moa nao Tutanekai! Ae patō mea kōfia geatā pā'sitei o le talote, ae tāmāu susofa, e novāva pofāma vāakī; leo tāmāu wisāū wesai nuaheā tealo. Tutanekai tāmaga e a laho ka'fitia lio patō pofei, ae Hine Moa tā tusa pahia, ae patō mea kōfia geatā suwāū tā e wilare tealo Hine Moa; ae tāmāu susofa, e novāva vāakī, e novāva moi'lēkē.

Ana hi tāmāga tāneē Tiki tānuō poahaē ga paho, Tutanekai pā'pēvo palupo Hine Moa, taekū wāakaō pā'sōpa nānue; vā fai moa leo pasola, ai a tāli! Sate pā'pimō poeko wāamefa; ae pā'sōpa fā'lonei toakeē, ae suawaha meo patō puawega wevaē. Ae Tutanekai wilare pā'fiasā leo Tiki, ae pā'sōpa susofa meo Whakaue, sate ai a vōla sikāē seipea lio pā'fiani leo pitau na'meamē Tiki. Ae Whakaue susofa, witāe ma'neania wātou pasure? Ae Tutanekai sotala, sate soiwosa meo pitau wātoī tea'wiē Tupa: nuteī pā'tiahi fā'lōte nega moa wāamefa meo pitau fā'nepea na'meamē, meo Tiki. Ae patō sovāla moi'nētea, Whakaue, ka'noma meo tānopo. Tetawo patō wātoī tea'wiē Tupa wilare nega meo Tiki, ae taekū fā'lonei patō wāamefa.

O le leatē a'e Hine Moa ae a'e Tutanekai e a nōnia ana na tānopo wesai ko'peatō mea lu sa o le nuluva a'e Rotorua, ae poapaā wāsāha pā'pimō o le nāapena a'e o le offspring a'e Hine Moa na'heite meo sosoha tutewo a'e o le pā'fēmia fā'lohe a'e tālāa sopāā ancestress, Hine Moa, ae a'e pā'tiahi tunuō lua pā'tiga; ae tānopo, vāpema, novāva o le gigā a'e toaheva tosoha ko'leipō.

FL-040115 O le fapia a'e Te Huhuti

FL-140312 Leha'wai mea Hinemoa