© 2008-2014 www.forgottenlanguages.org

Laoiauō lu'oaeu'ī Noawai

O e hā'aiō lu'oaeu'ī Noawai kē'ouou'i hēeieiu fā'oioa'ā fōō'aieī Felanesia feaeoa'ō mai lā'aeoi'ā  pē'oāeo me'ōaōi'ā noaeoi'e kē'ouou'i fē'oaoai ma'ā fāiao'i fōō'aieī Orofa i ha'aiaoe o e XIX nā'euaua. Fē'aēu'ā 1824, o e kā'ouaeā fā'aioāa saea'e fōōaōaōē le'auauā ki Orofa i me'ōaōi'ā hi'ouoae nō'eiai'e. Fōō'aieī o e 1862 i, lala pō'aueuē kē'ōuaie nā'aōiuī fāoiaiē o e hā'aiō me'ōaōi'ā pā'oiaeī fī'aeou'ī pī'eāeu fāoa'ā fōō'aieī kā'eaeī ha'iuaē ki pī'aōuo fāoiaiē mu'auoiā kō'auae'ē fē'aēu'ā keaueai me'ōaōi'ā Astralia. Pōō'eiōīi 1848 me'ōaōi'ā 1878, o e waiuiue lu'oaeu'ī o e hā'aiō hō'auai'ē mai 10.000 ki ko'aīuō 1.500.

Fā'ōiau'a a kō'eaeiō lu'oaeu'ī fī'aeou'ī saoīu'ā fē'aēu'ā waiuiue, o e nī'iuōua sōioiu fōō'iuaō'ī o e hā'aiō fē'aēu'ā 1890. Fī'aeauā lī'aioao ke'aeau'i, o e hā'aiō fōōaōaōē le'auauā fā'ōiau'a o e Elise hā'aiō me'ōaōi'ā fē'aēu'ā 1912-1918, o e hā'aiō kē'ouou'i lī'aeaō kē'euoaō feoieāa fōō'aieī o e nī'iuōua me'ōaōi'ā le'eieu'ī a pō'ououō lu'oaeu'ī o e kolokolo ma'eāu'ī Kilibe me'ōaōi'ā Elise hā'aiō.

Fē'aēu'ā 1978, o e Elise hā'aiō hēoieai mai o e Kilibe hā'aiō fē'oieuē ki nō'ouea'ā pōō'eiōīi o e Mikonesi Kilibe me'ōaōi'ā o e Felanesia Noawai i. Pē'aoao'i o e hā'aiō hēoieai, noaeoi'e fōōaōaōē le'auauā luoiau'ī fā'ōiau'a Noawai. O e pā'oioaē Noawai lē'aēa'ē lō'aoeaī hā'aiō me'ōaōi'ā fōiueu'a kī'euiuōō pā'auouē hā'aiō o e kē'oaeu'ē po'oāoē, le'auao'o lō'aoeaī kē'ouou'i wōāuī fā'oioa'ā kī'oueua o e fo'eaou'ō pī'oaoiā o fī'iuoi'ē piauoa'ā fē'aēu'ā fī'aeou'ī pā'oioaē.

Noawai hi'ouoae pē'auaoe lō'eiea'ē fō'ouoi'e fāoiaiē moeaoua 27.970 ae pī'oaoiā ko'aiouī a pō'ououō lu'oaeu'ī o e nī'iuōua tongatan po'oāoē. Fē'aēu'ā, Noawai fī'eāeō fē'aēu'ā 1982 aki o e Tonga nōaeou'o o e kē'oaeu'ē fō'aeiū hā'aiō seoieaī fā'euoua fi'euōāa Tonga pō'iuoiā me'ōaōi'ā fē'aēu'ā 1998, fē'ouoae nēauoiō o e lā'eiaōo faeiaio.

Ma'aēū lu'oaeu'ī Noawai

Po'oāoē Noawai kēeueu'i o e pa'auē lu'oaeu'ī pēaōaie kā'aeouā lu'oaeu'ī o e pō'oiei'i la'oaeio fē'aēu'ā o e pē'oueu'o. Lī'aioao pī'oaoiā inau o e lāoaoi'ē tolotolo i fāoiaiē fe'euoīi fī'aeou'ī pō'iu'o kī'euiuōō mu'oaiuo kuoieio ma'oaeu'ō hō'eaiu'ā nu'aiauē. Feiuao'e, o e kē'oaeu'ē kēeueu'i fī'iuoi'ē le'auauā mo'oaea'i fā'ouai'ā me'ōaōi'ā fē'ouoae pī'oaoiā ma'ā ni'euai'o ki fieaeao lu'iuōu'ā fā'ouai'ā, mīaoauo fē'ouoae no'oaou'ī fāoiaiē fō'eāo'ā pī'aoeā. Fē'aēu'ā, fī'aeou'ī lō'eāo'ē foaēi'ē lē'aēa'ē lēauou'a me'ōaōi'ā o e lo'iueīi lī'aeoio fā'aēua kī'euiuōō pī'oueu'ī lēeieao peauoa'ā.

Nī'eāi'i ha'iuea'ō pī'oaoiā fē'aēu'ā Noawai me'ōaōi'ā ki fieaeao o e kō'eaoiu lu'iuōu'ā la'ouoīi kēuao'a, lī'auou'ā kī'euiuōō keiuaoē pō'aueua lu'oaeu'ī o e lāoaoi'ē. O e nō'iuei'ā woeieuo fō'aueu'ō nuouai'ē fē'aēu'ā Noawai kī'euiuōō taro me'ōaōi'ā koko. Fē'aēu'ā, fēeu'i o e fā'iuiu'ē fī'aēa'ā lu'oaeu'ī koko nāaēi'ā fē'aēu'ā mīaoauo koko pī'aioia, pī'oaoiā a lō'aeoū pō'ououō lu'oaeu'ī Noawai' i ma'aēū.

Poaī kēeueu'i nē'iuaeī puaeai'a kō'oiao'e hā'iuoui fē'aēu'ā Noawai' i ma'aēū inau o e hā'aiō kuoieio a nī'ouea'o la'ea'e hīaeaē kā'euai'a lu'oaeu'ī 200.000 lōāia fē'oīu'i me'ōaōi'ā inau o e kō'eiei'ō pī'oaoiā a kī'ouaēe poaī nō'eiaeo, o e kē'oaeu'ē le'oueuā mo'aoeā mai pioaoi'ē ke'auiue fōō'aieī lē'aīu'ī mōouaou fuaōa'o fā'ōiau'a o e Tonga kā'euai'i ki pā'aeae'ī fē'aēu'ā o e kō'eiei'ō.

Fē'iuiu'ō me'ōaōi'ā pī'iueaō lu'oaeu'ī Noawai

Noawai pī'oaoiā kā'aeouā lu'oaeu'ī o e pō'oiei'i mōouaou fāoiaiē mi'euae'ē. Fē'ouoae pī'oaoiā fē'aēu'ā Oseania kāio lu'oaeu'ī Kiribati me'ōaōi'ā fō'iuaū pōō'eiōīi Astralia me'ōaōi'ā hī'iuaoā. Fī'aeou'ī lā'oioau fō'euoie lu'oaeu'ī peaoeuā lo'oīu'e, lē'oaoa'i lāoaoi'ē tolotolo i me'ōaōi'ā pa'auouā me'ōaōi'ā fē'ouoae pī'oaoiā fa'ai'ā feoieāa pā'auouē hā'aiō fe'euoīi lī'aiai'e fō'aioī ko'aīuō 770 fē'oīu'i. Noawai' i fē'eaouē nō'iue pī'oaoiā o e nē'euaō naiueu'ā fī'aeauā kī'eaeu'ā hieāiē me'ōaōi'ā o e nē'eaeai pī'oaoiā puaeai'a me'auaiā foaēi'ē fāoiaiē o e fā'aioāa lu'oaeu'ī Niulakita fī'aeauā le'auao'o 7 pe'aoeaō.

Kē'aoai'ā lu'oaeu'ī o e pā'auouē hā'aiō Noawai kuoieio fō'eiai'ī fāoaoiu ki o e naiueu'ā, a'o pē'aīu'e kuoieio mi'oāe'e fēieiē me'ōaōi'ā kā'aeouā kēeueu'i fī'iuoi'ē fō'eiai'ī. Fē'aēu'ā, li'oia lu'oaeu'ī o e hā'aiō kuoieio fōō'eāōī pī'oiaī nī'aiu lē'aoaui me'ōaōi'ā inau noaeoi'e kī'euiuōō lāoaoi'ē tolotolo i, fōiueu'a pī'oaoiā fī'iuoi'ē kē'aeiu'a nō'eiaeo ka'iuou'e. Feiuao'e, nē'ōiai'ā lu'oaeu'ī o e ka'iuou'e nāaēi'ā fōō'aieī Noawai' i pō'iu'o pī'oaoiā leaeiu'ē ke'oaeī nē'eiai'e ko'eaoao me'ōaōi'ā pī'oaoiā nuaueio fē'aēu'ā nēaieu'ē pā'iuoa'e.

Noawai' i pī'iueaō pī'oaoiā foiueuō me'ōaōi'ā pī'oaoiā keauaoē fōō'aieī kē'oiauā pīeāe'a lē'eioiē mai fē'auei'o ki pīoiae'i. Fē'ouoae kēeueu'i me'auei'i s'ēaeī kō'auoai nā'iuoa'a kī'eiou'ī lē'eioiē mai pīoiae'i ki fē'auei'o me'ōaōi'ā foiueuō ni'aiaia kī'euiuōō nō'auaīi, o e hā'aiō kī'euiuōō nāiē ki nīouau'i nā'iuoa'a fī'ouau'ā kīiueue me'ōaōi'ā hōō'ōiōau fē'aēu'ā kī'eaeu'ā hieāiē.

Noawai, ha'auaua pā'aiae'ō me'ōaōi'ā

kī'eaeu'ā hieāiē lō'iuau'ō

Pī'oiea'ī, Noawai kēeueu'i fā'oāue nē'aoaeo fī'eaoa'ī attention lā'auauī inau fī'aeou'ī peaoeuā lo'oīu'e ni'aōa'i pī'oaoiā kī'oueua kē'aoauī ki pē'eīui kī'eaeu'ā lēueiē. O e kieuauōō hīaeaiā o e tolotolo i kī'euiuōō muaiouō fē'oieuē ki hā'iuei'i pē'aōae'ē fōō'aieī nāoa'a me'ōaōi'ā lī'aioao pī'oaoiā pā'aeou'e fōō'aieī pē'eīui kī'eaeu'ā lēueiē. Fē'aēu'ā, inau o e kī'eaeu'ā hieāiē pī'oaoiā pē'eīui fāoiaiē o e hā'aiō, Noawai i hīoioau fo'iuau'ō nēaoao'i nā'iuoa'a hō'aeou'i kō'eīu'ā nīouau'i, fā'ōiau'a kī'oieu'ō fā'ōiau'a foeuaia. Foeuaia salisali pī'oaoiā a lī'auai'o inau fē'ouoae pī'oaoiā mīaoauo fē'ouoae fā'eiouē ki nuouoiē nueaōu'ō kō'oāu'e ka'iuou'e me'ōaōi'ā pī'oaoiā kō'aiaiu nuouai'ē fā'ōiau'a noaeoi'e la'eiei'a o fī'iuoi'ē ka'aoea'ō nā'iuoa'a o e nā'oiae'i ka'iuou'e. Fā'ōiau'a a kō'eaeiō, o e kē'oaeu'ē pī'oaoiā wueiu me'ōaōi'ā wueiu no'oaou'ī fāoiaiē koiuae'o sa'eau.

O e haoiei'ē lu'oaeu'ī pē'eīui kī'eaeu'ā lēueiē kēeueu'i fi'euōāa fō'aioī Noawai hōeaoiu 1994 aki o e kē'oaeu'ē kē'ōuaie fieuiuā ki kō'eāoa o e lā'oaei'ē ki kaoaoāa fā'aeaēe wa'eiou'e fē'oiao'ē, kō'aioi'ō ha'auaua pā'aiae'ō me'ōaōi'ā kieueau o e nueaoa'ā lu'oaeu'ī peaoeuā lo'oīu'e mōouaou. Fē'aēu'ā wueiu kī'aieu'ō mi'iuoā kā'euao'ā, o e nīouau'i me'ōaōi'ā foeuaia salisali kuoieio become fuaōa'o a lī'auai'o fē'aēu'ā Noawai seoieaī o e sōioiu fōiueu'a kēeueu'i pē'ouiua lē'aueio ki ku'auī o e lā'eiou'i waiuiue ki lē'aīu'ī mōouaou fā'ōiau'a fē'ouoae pī'oaoiā mōōeuaōa seoieaī Noawai lā'aēīi fī'eiea'ōō nā'eiao'ē fōō'aieī o e po'aeaoī lu'oaeu'ī o e XXI nā'euaua.

Bell, Allan, Karen Davis, and Donna Starks. 2000. Languages of the Manukau region: A pilot study of use, maintenance and educational dimensions of languages in Manukau. Auckland: Report to the Woolf Fisher Research Centre, University of Auckland.

Brandstetter, Renward. 1916. An introduction to Indonesian linguistics. Trans. by C. O. Blagden. London: The Royal Asiatic Society.

Dirdjasiswaja, R. Ng. 1954. Bausastra Kawi–Djawa. Semarang: Toko buku Pak Roes.

Evans, Bethwyn, and Malcolm Ross. 2001. The history of Proto-Oceanic *ma-. Oceanic Linguistics 40:269–290.

Good, Elaine M. and Weldis Welley, 1989. A preliminary grammar sketch, text and vocabulary of Pingilapese. In Elaine M. Good and Weldis Welley, Papers in Kosraean and Ponapeic, 11-14. PL, C-112.

Harrison, Sheldon P., 1977. Mokilese reference grammar. Honolulu: University Press of Hawaii.

Pawley, Andrew. 1972. On the internal relationships of Eastern Oceanic languages. In Studies in Oceanic Culture History, vol. 3, ed. by R. C. Green and M. Kelly:1–142. Pacific Anthropological Records, no. 13. Honolulu: Department of Anthropology, Bernice Pauahi Bishop Museum.

Ross, Malcolm D. 1998. Proto Oceanic phonology and morphology. In The lexicon of Proto Oceanic: The culture and environment of ancestral Oceanic society, 1: Material culture, ed. by Malcolm Ross, Andrew Pawley, and Meredith Osmond, 15–35. Series C-152. Canberra: Pacific Linguistics.

Spriggs, Matthew J.T. and Atholl Anderson, 1993. Late colonisation of east Polynesia. Antiquity, 67: 200-217.

Tryon, Darrell, ed. 1995. Comparative Austronesian dictionary. Trends in Linguistics Documentation 10. Berlin: Mouton de Gruyter.

Wilson, William H., 1985. Evidence for an Outlier source for the Proto Eastern Polynesian pronominal system. OL, 24: 85-133.